– Окаси, “басир” деган сўз нимани англатади? – деб сўрадилар.
– “Кўзи очиқ” дегани…
Ваҳоб ака “аттанг” дегандек бош чайқадилар-да, журнални очиб, белгилаб қўйган сатрларини кўрсатдилар, ўқидим: “Басир кўзлар қачон очилади…” Уялиб кетдим. “Сўқир” ўрнига “басир” деб ёзиб юборган эканман. Мендан кейин адабий ходим, бўлим мудири, масъул котиб ёки Бош муҳаррир ўринбосари, ниҳоят мусаҳҳиҳ ўқиган, бу сўзга ҳеч ким эътибор бермаган. Ваҳоб аканинг ўткир нигоҳлари эса бу хатони дарров илғаган.
Пахтачилик мавзуида ёзган мақоламни мақтаб туриб:
– “Қуёш ботиб, деҳқонлар ҳордиққа берилдилар”, деганингиз нимаси? – дедилар.
– “Дам олишяпти”, демоқчиман.
– Акоси, “ҳордиқ” – “чарчаш” дегани. Сиздаги жумладан “чарчашга берилдилар” деган маъно чиқади. Ҳордиқ олинмайди, чиқарилади. Шошилмай ёзиш керак,– деб қўйдилар.
Бу танбеҳда жон бор эди. Бу сўзни менга ўхшаб нотўғри ишлатадиганлар кўп эди. Ҳозир ҳам бор. Айниқса бир газетага “Ҳордиқ” деб ном берилиши ажабланарли. Шу ҳақда гапирсам, ёш дўстларимиздан бири “ҳордиқ”нинг дам олиш маъноси ҳам бор, деб эътироз билдириб, сўзининг исботи учун “Изоҳли луғат”ни тилга олди. Уйга келиб, шу сўз маъноси берилган саҳифани очдим:
“Ҳордиқ” – Иш-меҳнат, ҳаракат қилиб чарчаган, толган ҳолат; ҳорғинлик, чарчоқ. Мулойим, дилнавоз садолар унинг бутун томирларидан ҳордиқни суғургандай бўлди (Ойбек).
Лекин ажабки, бу сўзнинг иккинчи маъноси бутунлай ўзгача тарзда берилган:
“Дам олиш; дам” Куй берар юракка ҳордиқ ва дармон
Бу маънони исбот этиш учун яна тўрт ёзувчининг асаридан мисол келтирилган. Назаримда, устоз адиблар ёзиш пайтида эътиборсизлик қилгандирлар. Тилшунос олимларимиз эса сўз маъносини чуқурроқ таҳлил этмаганлар. Чунки бир сўз қарама-қарши икки маъно англатиши мумкинми? Ўзбекчада бир маъно, қозоқча ёки туркчада бошқа маъно англатувчи сўзларни учратамиз. Масалан, биздаги “ёмон” туркларда “энг яхши” маънони беради. Аммо баъзан биз ҳам “ёмон зўр-а!” деганимизда, “энг яхши” назарда тутилади.
“Ҳордиқ”да “чарчоқ”дан ташқари иккинчи акс маънонинг йўқлигини исботлаш учун “Ҳорманг” (чарчаманг) сўзини эслайлик. Иккинчи маънони тўғри десак, “дам олманг” деб тилак тилаган бўламизми? “Ҳорғин”-чи? “Изоҳли луғат”да “Ҳориган, чарчаган ҳолатли” деб берилган ва устоз Одил Ёқубовдан “Муаттар эрининг ҳорғин юзига тикилди”, деган мисол келтирилади. Ҳолбуки, “дам” маъносини изоҳлаш учун ҳам “йигирма йил ҳордиқ нима, ҳузур-ҳаловат нима – билмайди”, деб шу ёзувчидан мисол келтирилган эди.
Ўша йили Ваҳоб Рўзиматовнинг танбеҳларини қулоққа олганим учун ҳам ҳозирга қадар бу сўз хусусида баҳслашаман. Бу ўжарлик эмас, ижодий жараён шундай бўлиши керак, деб ўйлайман.
Ўша пайтда Ваҳоб аканинг айрим танбеҳларини малол олиш ҳоллари ҳам бўларди. Энди, ҳозирги кексалик ёшимда ҳам ўшандай маслаҳат, насиҳатларни қўмсаб қоламан. Афсуски, Ваҳоб ака каби зукко, талабчан, зийрак муҳаррирларни кам учратадиган бўлдик.
Тўғри, Ваҳоб аканинг кўнгилни хира қиладиган одатлари ҳам бор эди. Масалан, битта нуқта тушиб қолган бўлса, шунчаки қўйиб қўйсалар ҳам бўларди. Лекин саҳифанинг остидаги нуқтани қўйиш учун тепага қадар чизиқ чиқариб қўярдилар. Ёки жиддий камчилик топилмаса, маънодош сўзлар қўйиларди: “лекин” ўрнига “бироқ”, “гўзал” ўрнига “чиройли”… Мен бундан ранжимас эдим. Айтилган ҳолда тузатиб берардим. Лекин бошқаларга бу малол келиб, баҳслашардилар, баҳс тортишувга, тортишув сўкишишга айланиб кетарди. Чарчоқ сабаблими, Ваҳоб ака баъзан менга ҳам қаттиқ гапириб юборардилар. Лекин бир неча соат ўтгач, узрли қиёфада кириб, кўнглимни кўтариб қўярдилар. Чунки қаттиқ гапираётганларида мен индамай турардим, бошқалар каби оловга мой сепмасдим. “Тоҳир ҳамма ишни вақтида бажаради, мен публицистикани Тоҳир Маликдай бадиий маҳорат билан берилганини шу пайтгача кўрмаганман”, деганларини эшитганман. Орадан йиллар ўтиб, ёзувчи дўстимиз Ваҳоб акани хотирлаб матбуотда “Тоҳир Малик мақолани расво қилса ҳам вақтида тайёрлаб беради”, деганлар” деб ёзибди. “Гулистон”да мендан кейин ишлаган укамизга бу гапни байроқ қилишнинг нима зарурати бор экан, ҳайронман. Агар унинг даъвоси тўғри бўлса, бу гувоҳномага, ҳозиргилар тили билан айтилганда “сертификат”га нима дейиш керак: “Ёзувчи ўртоқ Тоҳир Маликка. Ҳурматли Тоҳир! “Гулистон” журнали редколлегияси Сизнинг 1976 йил 2-сонда эълон қилинган “Анъаналар давом этади” суҳбатингизни журнал саҳифаларида босилган энг яхши журналистик асарлардан бири деб топди. Сизни “Гулистон”нинг йиллик мукофоти билан тақдирлаймиз… Журнал бош редактори Асқад Мухтор. 1976 йил, 31 декабрь”.
“Гулистон” Иброҳим Раҳимдан кейин ҳам ижтимоий, тарихий муаммоларни дадил равишда баён қилувчи мақолаларни