– Аввал ўзингиз ўқинг, кейин ходимларга беринг, – деб илтимос қилдилар.
Тасодифни қаранг! У кишидан фарқли ўлароқ, илтимосларини бажардим. Асарни холис кўз билан синчиклаб ўқидим, маъқул келмади. Наср бўлими мудирига бердим, фикримни билдирмадим. Улар танқидий фикр билдиришган экан, ранжиб кетдилар.
Зилзила: “Чоржўй қаҳрамони”
Тошкентда олдин ҳам ер қимирлаб турарди. Ҳамма ҳовлига қочиб чиқарди. Аср аввалидаги Андижон, урушдан кейинги Ашхобод зилзиласи ваҳималари ҳали сўнмаган эди. 1966 йил тонгида ҳам барча ҳовлига чиқиб, уйқули кўзларини пирпиратганича “зилзиланинг қайтиши”ни кутди. Тараққий этаётган фан табиат ҳодисаларини халққа тушунтиришга уринарди. Масалан, Қуёш ва Ой тутилиш сирлари барчага аён эди. Ой тутилса, олдинги даврларда бўлганидек, кечаси билан инсу жинларни ҳайдаб, Ойни қутқариб қолиш учун тоғоралар тақиллатиб чиқилмасди. Қуёш тутилиши олдиндан эълон қилинса, одамлар ваҳимага тушмай, аксинча, ойнак парчаларини тутунда қорайтириб бу мўъжизани кузатишга тайёрланишарди. Фан зилзилани олдиндан билишга қодир эмас. Лекин бу табиат фожиасига доир билимлар мавжуд. Масалан, “силкиниш қайтади”, деган ваҳимага доир тушунчаларни халққа тарқатиш керак. Агар зилзила маркази Эронда бўлса, Тошкентда ер чайқалади. Ана шу чайқалиш оқибатида бинолар вайрон бўлади. Марказда ер ости қудрати қатламга катта куч билан урилганда силкиниш ҳосил бўлади ва бу силкиниш худди денгиз тўлқини сингари тарқайди. Ер ости қуввати аввал секинроқ уради. Демак, дастлабки тўлқин заифроқ бўлади, узоқдаги биноларга айтарли сезилмаслиги ҳам мумкин. Кейинги кучли зарб вайрон этиш қувватига эга бўлади. Шу силкинишни халқ “зилзила қайтди”, деб ўйлайди. Зилзиланинг ер қатламлари остида нечоғлиқ пастликда содир бўлиши вайрон этиш қувватини белгилайди. Тошкентдаги зилзила халқнинг бахтига унча чуқур эмасди, яна бир бахтига марказ – эпицентр шаҳар остида эди. Шу учун зарб пастдан тиккасига бўлди, ер чайқалмади, шаҳар тутдай тўкилмади.
26 апрель тонготаридаги зилзиладан кўра тарқалган миш-миш ваҳималик эди. “Қибрайдаги Ядро институтида атом бомба портлабди…” “Чилонзорда тўрт қаватли уй қулаб, автобусни босибди, шовқин шуники экан”… Тунги ижодий ишим якунлаб, энди ўринга ётгандим, зилзила бошланмай туриб, шарқ томонда ёғду пайдо бўлганини кўриб эдим. Лекин бу атом бомба портлаши эмас, бомбанинг ёғдуси қанақа бўлишини киноларда кўрганмиз. Ёғду пайдо бўлганини кўп одамлар айтишди, матбуотда ҳам ёзилди, лекин олимлар бунинг сабабини аниқлаб бера олишмади. Тўрт қаватли уйнинг автобус устига қулаши эса бўлмаган миш-миш эди. Биринчидан, тўрт қаватли уй гугурт қутисидай ағанамайди. Иккинчидан, автобусни босиб қолган тақдирда ҳам шовқинини бутун Тошкент эшитмайди, “гуп” деган овоз чиқади, холос, зилзила чоғидаги “гурс” этган жарангли товуш чиқмайди.
Ер қимирлаш ваҳимаси кейинги зилзилалар чоғида ҳам давом этди.