Сўнгги йилларда бу мавзуда кенг тадқиқот олиб борган олимлар Мавлононинг 1207 йилдан анча олдин туғилганини айтишади. Яъни Мавлоно ўзининг “Фиҳи мо фиҳи” (Нимаики Ундадир, Ундандир) асарида Самарқанднинг хоразмшоҳлар томонидан қуршаб олинишига тўхталаркан: “Самарқандда эдик, Хоразмшоҳ Самарқандни муҳосара қилиб, аскар тортиб курашмоқда эди”, деган фикрни айтади.
Қайд этилган тарихий воқелик 1207 йилда содир бўлгани эътиборга олинса, Мавлоно бу пайтда хотираларини унутмайдиган ёшда, яъни 7–8 ёшларда бўлган дейиш мумкин. Шу сабабли унинг туғилган санасини 1200 йиллар дея қайд этмоқ ҳақиқатга яқин ҳисобланади. Демак, Мавлоно отаси билан Балхдан кўчган пайтда жуда ёш бола эмас, балки ўспиринлик чоғига етган йигитча, Қўнё тупроқларига қадам босганида эса 28 ёшларда бўлган.
Хуллас, Мавлоно отаси Баҳоуддин Валад мерос қолдирган курсини эгаллаганда барчанинг ҳурмат ва ишончини қозонган ёш, бироқ етук олим бўлиб етишган эди.
Жалолиддиннинг Балхдаги болалик дамлари етук дарвешларнинг илоҳий мажлислари ичра кечгани сир эмас. Буни тадқиқотчи олим Мариам Хери (Myriam Harry) шундай изоҳлайди:
– Балхда Баҳо Валаднинг дарвешлари тез-тез илоҳий мажлислар уюштиришарди. Мавлононинг онаси кичик ўғлининг бу мажлисларда қатнашишини жуда ёқтирар, ол ёноқли, юзидан нур ёғиб турган Жалолиддин қўлида ипак дастрўмоли, бошида олмос безакли қизил кулоҳи (тақияси) билан боши ўнг елкасига оғган ҳолда илоҳий куйларнинг оҳангига ғарқ бўлиб, тинмай самоъ10 рақсига тушарди…
Отасининг дарсларига қатнаб, етук муридларнинг тарбияси остида улғайган Мавлоно узоқ кўчиш йилларида отасидан ажралмаган. Сафар давомида ўз даврининг таниқли олим ва сўфийлари билан танишишга муяссар бўлганди.
Падари бузруквори Баҳоуддин Валаднинг вафотидан сўнг Унинг муборак жасади қўйилган заминни муқаддас билган Мавлоно ўзи ва авлодларининг ҳам доимий қўноқ ери Қўнё бўлишини истаб, элга шундай хитоб қилмоқда эди:
– Бундан кейин Қўнёни валийлар шаҳри деб атангиз. Зеро, Қўнёда туғилган бола валий бўлгай. Cултон ул-уламонинг муборак жасади, авлод-аждоди ушбу шаҳарда барқарор экан, бу ерда уруш бўлмагай. Душман ҳалок бўлиб, Қўнё охирзамон офатларидан ҳам омон қолгай.
Мавлоно завжаси ва болалари билан Амир Бадриддин Гавҳартош қурдирган мадрасанинг бир неча ҳужрасини маскан тутган эди. Отаси вафот этгач, мурид ва талабалар Мавлонони Валад қолдирган курсининг ягона вориси билиб, унинг атрофида жам бўлишганди. Бироқ Мавлоно ўзини отасининг ўрнига лойиқ кўрмас, бу курсига ўтиришнинг ҳали вақти етмаган деб ҳисобларди. Баҳо Валад азиз ўғлига ўзидаги бор билимларни мисқоллаб ўргатиб, ҳақиқат йўлларини бирма-бир кўрсатиб берганди. Тинмай илм олишга интилган Мавлоно отасининг ўлимидан сўнг ёлғизланиб, нима қилишини билмай қолган бир дамда янги ирфон қуёшининг Онадўлига келаётгани ҳақидаги хабарни эшитади. Бу термизлик Шайх Саййид Бурҳониддин эди.
БУРҲОНИДДИННИНГ ҚЎНЁГА