Сэттис ирдэбил – баһылыыр былаас уларыйыыларыгар туруулаһыы. Киһи аймах историятын анааран көрдөххө, төһөлөөх элбэх государстволар үөскээбиттэрэй уонна сууллубуттарай? Оттон кыахтаах омуктар саҥа хаан эбинэн, ааттарын салгыы салайан, өссө күүһүрэн иһэр буолар эбиттэр. Саха да саха ааттаммыта түҥ былыргыттан. Хаста да дьүһүн кубулуйан, олох стратегиятын уларытан, бу сүүрбэ биирис үйэҕэ үктэннэхпит уонна салгыы сайдыы стратегиятын тобулабыт. Билигин Россия учуонайдара саханы пассионарнай омук диэн билинэллэр. Саха стратегиятын биир уратытынан баһылыыр былааска сыстан, онтон кыах ыларга дьулуһуу буолар. Онтон сибикилээтэххэ, былаас да, государство да араастык уларыйдахтарына, саҥа кыах үөскүүрүгэр эрэл баар. Хаһан баҕарар араас уларыйыыларга омук чөмчөкөлөрө үс аҥыы хайдаллар: уруккуну тутуһааччылар, уруккуну утарсааччылар уонна орто сүүрүгү тутуһааччылар. Саха ортону ордорор, ол сүнньүн була сатыыр мөккүөр күрэҕэр сыыһа-халты да туттунуон сөп. Баһылыыр, тастан соҥноммут былааска төрөлөммүт оҕус курдук сиэтиллэр майгы-сигили биһиэхэ олохсуйбатах. Ол да иһин ис көҥүллээх буолан, баччалаах киэҥ, тыйыс сиргэ тарҕанан, туспа буруо таһааран ураты омук аатын ылан олордохпут. Оттон кэлэн иһэр далааһыннаах уларыйыыларга быыһык кэмҥэ мунньуммут уопуппутун ымпыктаан-чымпыктаан ырытан, сыыһатын-халтытын ылҕаан, туруулаһар ньымалары чопчулуох тустаахпыт. Оннук сыалы-соругу туруоран, бу кинигэни кэлэр кэрдиис көлүөнэ ыччатыгар уунабыт.
Кэнэҕэһин-кэнэҕэс киһи аймах омугунан буолбакка, өй-санаа, майгы-сигили кылааннаахтарынан салайтарар кэмнэрэ үүнүөҕэ. Оччоҕо эрэ сирдээҕи олох силигилиир кыахтаныаҕа. Онно дьоһуннаах дуоһунастарга, иилиир-саҕалыыр түмүк быһаарыылары ылынар тэриллиилэргэ саха ыччата күөнүнэн кыттарыгар эрэллээхпин. Тоҕо диэтэххэ, биһиги курдук айылҕа эриирдээх ирдэбилин этигэр-хааныгар иҥэрэн, эйэҕэс, сайаҕас, ньыгыл уйулҕаламмыт омук суох. Биһиги курдук көҥүл туһа диэн тоҥортон-хатартан толлубатах омук суох. Биһиги курдук аһаҕас киэҥҥэ тардыһар, аан дойду таһымынан үтүөнү, сырдыгы, кэрэни ыраланар омук суох. Биһиги курдук быста-быста салҕанарга үөрүйэх буолбут, баһылыыр омуктар быыстарыгар бэйэ бодотун үйэлэри курдаттаан ыһыктыбатах омук суох. Биһиги курдук Киэҥ Куйаар таҥаратыгар сүгүрүйэр, айылҕаҕа дьүөрэлээх киһи аймах киһилии майгытын үөскэппит итэҕэлин таҥнарбатах омук суох. Онон биһиги ис турукпут ыраас, аньыы, сэт-сэлээн мунньуллубатах, ол аата айылҕаттан да, киһи аймахтан да иэстэбил төрүөтэ суох. Хата киһи аймах алгыстаах үтүөнү күүтэр эрэл санаата тус хоту туһаайыллар. Ол аата, биһиэхэ, сахаларга, хотугу дойду хоһуун, дьоһун олохтоохторугар.
Өбүгэ үгэһинэн, өлбөт сүбэни омук бэйэтэ эрэ ситиһэр. Туораттан