Күчмә халык. Андрей Тихомиров

Азиянең бозлавык һәм су басу чорында, Урта диңгезгә кадәр, берничә мең ел дәвамында эрегән сулар белән борынгы цивилизацияләр барлыкка килү өчен иң яраклы урын Якын Көнчыгыш, «уңдырышлы ярымай»җирләре булган. Ләкин безнең эрага кадәр IVIII меңьеллыкка монда инде тыгыз була, җирдә җылыну башлануга оазис районнары тарая. Шулай ук комлы чүлләргә һәм күчмә халыклар өчен үләнле чүлләргә әверелеп тараялар. Бу вакытка Үзәк Азия бозларның эреүе нәтиҗәләреннән генә түгел, ә инде монда үлән үсә. Евразия континенты уртасында утыру элементлары булган күчмә державаларның барлыкка килүе һәм үсеше өчен искиткеч шартлар барлыкка килә. Безнең эрага кадәр III меңьеллыктан безнең эрага кадәр VII гасырга кадәр халыкларның Якын Көнчыгыштан Үзәк Азиягә, Һиндстанга күченүе дулкыннар белән бара. Көньяк Уралда (Чиләбе һәм Ырымбур өлкәләре, Башкортостан, Төньяк Казахстан) иң билгеле торак пункт Аркаим мәдәнияте (Чиләбе өлкәсендә Аркаим буенча) исеме алган дистәләгән охшаш борынгылык һәйкәлләрен үз эченә алган атаклы археологик мәдәният урнашкан. Ырымбур өлкәсендә мондый торак Аландск поселогы янында табылган, исеме сармат чыгышлы иран телле алан кабиләләренә барып тоташа, Кавказ аланы (Иске русча ясы) осетиннарның ата – бабалары.

      Аркаим диаметры 180 метрлы Гигант тәгәрмәчтән тора, аның ике түгәрәк куәтле диварлары бар: тышкы һәм эчке. Бигрәк тә биш метр калынлыктагы тышкы стена, туфрактан төзелгән һәм эчке галереясы бар. Тышкы яктан стена тирәли тирән чокыр казыла. Эчке чокыр бүрәнә түшәм белән капланган, бәлки яңгыр канализациясе булгандыр. Стеналардан үзәк мәйданга таба тораклар урнашкан. Бу йортлар шактый зур булган: озынлыгы 20 метрга кадәр һәм киңлеге 6 метрдан артык, анда, белгечләр исәпләве буенча, 50 кешегә кадәр урнаша алган. Һәр йортта учаклар, коелар, азык-төлек саклау өчен чокырлар, аерым гаиләләр өчен бүлмәләр булган. Идән каты эзбиз эремәсе белән капланган. Барлыгы торак пункт ике мең ярымга кадәр кешене сыйдыра. Анда яшәүчеләрнең күп кенә терлекләре булган, бигрәк тә ябык, нечкә аяклы, тиз, сугыш арбаларына җигелгән атлар, Евразия далаларының иң борынгы танклары. Бронзадан эшләнмәләр җитештерү югары дәрәҗәдә камиллеккә ирешә. Алар моннан бик ерак урыннарга таралган дип фаразлана.

      Күпчелек галимнәр бу борынгы арияләр, Һинд-арияләр, ягъни Иран телләре төркеме халыклары дип саный.

      Мондый типтагы һәйкәлләр ачылу бу корылмаларның нәрсә икәнлеге турында бәхәсләр тудырды. Кайбер тикшерүчеләр бу Караван-сарай – көчкәлекләр дип саный, аларда төнлә бай таш-Казан ятмасыннан бакыр рудасы белән караваннар яшеренгән. Аргументлар буларак, алар төньяктан көньякка сузылган ике чылбырда бер-берсеннән 50 км ераклыкта урнашканлыгы күрсәтелә, ягъни бер көнлек юл. Башкалар исә бу дини үзәкләр дип раслый, аларда даими рәвештә берничә йөз кеше яшәгән: руханилар, һөнәрчеләр һәм сакчылар, ә калганнары бирегә дини бәйрәмнәргә авыл округыннан килгәннәр. Өченчеләре аларны Борынгы Һиндстанның «Авеста»эпосында тасвирланганга охшаш борынгы арийларның культ гыйбадәтханәләре дип атыйлар.

      Гипотезаларның берсе буенча борынгы арийлар Көньяк Урал далаларыннан Көньяк Украина, Балкан ярымутравы аша Микенга, ә аннан соң Иранга һәм Һиндстанга зур күченүләр ясаганнар. Бәлки нәкъ менә алар Микенга һәм Кече Азиягә элек билгеле булмаган атчылык культурасын, хәрби арбалар ясау һәм куллану сәнгатен алып килгәннәрдер.

      Безнең эрага кадәр беренче меңьеллыкта һәм безнең эраның беренче гасырларында Бөек Дала киңлекләрендә сарматлар һәм скифлар кабиләләре урнашкан. Галимнәр фикеренчә, алар Андронов һәм Бура культуралары кабиләләренең токымнары булган. Бу мәдәниятләр таралу чиге үткән Көньяк Урал буе далалары, алар арасындагы үзара элемтәләр актив этник процесслар зонасы булган, нәтиҗәдә сармат дөньясы барлыкка килгән. Сарматы һәм иртәрәк савроматы терминнары җыелма, иртә күчмә халыкларның тугандаш кабиләләренең киң төркемен аңлата. Антик авторларның тасвирламаларында без бу кабиләләрнең кайберләренең исемнәрен табабыз: аорслар, алалар, роксоланнар, сиракилар, язаматлар, яксаматлар һәм башкалар. Сарматларның мең еллык торуының бердәнбер һәйкәле булып күп санлы курганалар тора, алар кайвакыт 5-7 метр биеклеккә җитә. Савромат һәм сармат курганалары еш кына төркемнәрдә биек урыннарда, калкулыкларның, сыртларның түбәләрендә урнаша, аннан чиксез далаларның киң панорамасы ачыла.