R.Əfəndizadə həm gözəl komediyalar ustası, həm də uşaqlar üçün şeir və nəsr əsərləri yaradan maarifpərvər yazıçı olmuşdur.”
ÖN SÖZ
XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan xalqının ədəbi-ictimai fikir tarixinin inkişafında yazıçı, dramaturq, maarif xadimi, pedaqoq və etnoqraf kimi R.Əfəndizadənin xüsusi xidmətləri olmuşdur. Maarifçi-realist ədəbiyyatın tanınmış simalarından olan R.Əfəndizadə yaradıcılığında onun elmi-pedaqoji fəaliyyəti ilə ədəbi-bədii əsərləri sintez halındadır.
Rəşid bəy İsmayıl oğlu Əfəndizadə (Əfəndiyev) 1863-cü ildə Şəkidə ruhani ailəsində anadan olmuşdur. İlk təhsilini atasından alan Rəşid bəy yeddi yaşında ikən məhəllə məktəbinə getmiş, sonra təhsilini Şəkidəki qəza və şəhər məktəblərində davam etdirmiş, bir çox elmlərə yiyələnmiş, rus və Avropa yazıçılarının yaradıcılığı ilə yaxından tanış olmuşdur. 1879-cu ildə Rəşid bəy Tiflisdə Qori Müəllimlər Seminariyasının nəzdindəki Azərbaycan (tatar) şöbəsində təhsil almış, Seminariyanın ilk məzunların-dan biri olmuşdur. Təhsilini başa vurduqdan sonra müəllim kimi fəaliyyətə başlayan ədib Qəbələ və Xaçmaz kənd məktəblərində çalışmışdır. R.Əfəndizadə pedaqoji fəaliyyəti dövründə Azərbaycan dilində dərsliklərin yazılmasına böyük ehtiyac hiss etmiş, dərslik yazmaq, uşaqların mütaliəsini gücləndirmək məqsədilə “Uşaq bağçası”, “Bəsirətül-ətval” kitablarını yazmış və uzun müddət bu kitablar Azərbaycan məktəblərində əsas dərslik kimi istifadə olunmuşdur.
Rəşid bəy Əfəndizadə 1892-ci ildə Tiflis şəhərinə köçərək orada Aleksandrovski Müəllimlər İnstitutunda təhsilini davam etdirmişdir. 1900-1916-cı illərdə Qori Müəllimlər Seminariyasında ana dili və şəriət müəllimi kimi fəaliyyət göstərmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarananda, 1918-ci ildə Bakıya gələrək xalq maarifi sahəsində aparıcı islahatların həyata keçirilməsində yaxından iştirak etmişdir. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Rəşid bəy doğulduğu şəhərə – Şəkiyə köçmüş, pedaqoji fəaliyyətini və bədii yaradıcılığını davam etdirmişdir. Ədib 1942-ci ildə Şəkidə vəfat etmişdir.
Rəşid bəy Əfəndizadə uşaqlar üçün yazdığı əxlaqi-didaktik şeirlər, təmsillər, hekayələr, dram əsərləri, dərslik və müntəxəbatlar müəllifi kimi tanınır. Onun yaradıcılığının böyük bir qismini şeirlər təşkil edir. Ədibin maarifçi dünyagörüşündən irəli gələrək uşaq psixologiyasına uyğun yazılmış bu mənzumələrdə əxlaqi-tərbiyəvi fikirlər, vətənə məhəbbət, mənəvi gözəllik, valideyn-övlad münasibətləri, ülvi hiss və duyğular ifadə olunur. Bununla yanaşı, Rəşid bəyin şeirlərində mövzu və tematikadan asılı olmayaraq elmi biliklərə yiyələnmək, zəhmətkeş olmaq, maarifə rəğbət hissi, məktəbə, təhsilə çağırış hisləri aparıcı yer tutur. Bu mənzumələrdə uşaqlarda elm, ürfan sahibi olmaq, cahil qalmamaq, əziyyət və məhrumiyyətlərə qatlaşmaq, əməksevərlik kimi gözəl əxlaqi sifətlər təbliğ edilir. Müəllifin “Elmin şərafəti”, “Məktəbə dəvət”, “Nəsihət”, “Tənbəl”, “Ziyalan” və s. şeirləri bu cəhətdən seçilən nümunələrdəndir.
Rəşid bəy Əfəndizadə şeirlərində Vətən məhəbbəti, sevgisi, mənəvi borc vətəndaşlıq mövqeyi ilə çulğalaşır və insana məsuliyyət hissi, doğulduğu torpağa, məkana bağlı olması fikrini aşılayır, uşaqlara vətəni sevdirmək, məhəbbət hissləri aşılamaq, vətənpərvərlik ruhu oyatmaq məqsədinə istiqamətlənir.
Vücudu harda doğsa, adəm oğlu gəlsə dünyaya,
O yerdən başqa yer, cənnət də olsa, dari-qürbətdir1.
Ağac bir yerdə kök saldısa, qalxar, şax budaq atar,
Köçürsən öz yerindən, gör onun halı nə zillətdir…
Bütün əcdadımız mədfən2 Vətən torpağı altında,
Bizə vacib bu qəbristanı hər dəmdə ziyarətdir.
Nə bədbəxt kimdirsə o kəs, vətən mülkünü tərk eylər.
Gedər qürbət yerə, gəlməz, bunun halı səfalətdir.
Diyari-qürbəti seyr eyləmək lazımdır, əlbəttə,
Ədibin şeirlərinin böyük bir qismi təbiət mövzusundadır. Topluda yer alan bu şeirlərin əsas qayəsini əxlaqi-tərbiyəvi fikirlər təşkil edir, uşaqları təbiət gözəllikləri, hadisələri, predmetləri, ilin fəsilləri, güllər, çiçəklər, quşlar haqqında məlumatlandırmaq, təsəvvür yaratmaqla təbiət və onun gözəlliklərinə maraq, sevgi və diqqət hissi oyadılır. Bu xüsusiyyət ədibin “Bostan bitkiləri”, “Bahar”, “Baharın tərifi”, “Bahariyyat”, “Gül”, “Qırqovul”, “Bənövşə”, “Durna”, “Fəsillər”, “Yağış” və s. şeirlərinin əsas xəttini təşkil edir. Uşaq psixologiyasına, qavrama səviyyəsinə uyğun canlandırılan bu lövhələr yalnız təsvirlə məhdudlaşmır, uşaq bu şeirlərdə seyrçi mövqedə dayanmır, bəzən kiçik qəhrəmanın hissləri, təəssüratları da hadisələrlə birlikdə canlandırılır. Bəzən isə müəyyən təsvir uşağı düşündürür, məntiqi təfəkkürünün inkişafına təkan verir. “Fəsillər” şeiri bu cəhətdən maraqlı nümunələr sırasındadır. Ədib fəsillər haqqında uşaqlarda təsəvvür yaratmaq məqsədilə fəsillərin adlarını çəkmədən onlara məxsus detalları seçir, hər fəslin səciyyəvi xüsusiyyətlərini qabardır. “Göydən rəhmət saçılar” (yaz), “Quşlar bala balalar”, “Sünbül çıxar, dən olar” (yay), “Meyvə dəyib dərilər”, “Xırman-taxıl döyülər” (payız), “Hər evdə ocaq yanar” (qış). Tapmaca şəklində qurulan bu şeirdə müəllif fəslin əlamətlərini sadalayır, uşağı həmin təsvirlər əsasında düşündürür.
Lirik üslubda yazılmış bu şeirləri ədib klassik şeirin ikilik, dördlük, beşlik, altılıq şeir şəkillərində, qitə, nəğmə, nəsihət janrlarında yazmışdır. Xalq ədəbiyyatı, əruz və heca vəznində yazılan bu mənzumələr yığcamlığı, sadəliyi, ritmikliyi ilə seçilir, bəzən eyni səslərin təkrarlanması musiqi ahəngi yaradır.
Yeni realist ruhlu uşaq hekayələrinin yaranması və inkişafında R.Əfəndizadənin rolunu xüsusi qeyd etmək lazımdır. Şeirlərində olduğu kimi nəsr əsərlərində də vətənpərvərlik, yurda bağlılıq, məktəbə, təhsilə çağırış, böyüklərə hörmət, öz halal zəhməti ilə yaşamaq kimi gözəl əxlaqi sifətlər təlqin olunur. Ədibin hekayələrində vətənə, yurda məhəbbət (“Doğma yurd”), zəhmətsevərlik (“Yüz yaşında bağban”, “Uşaqların meşədəki əhvalı”, “Bəxt”), təhsilə çağırış (“Çeşmək”, “Fəqir Cəfərin alim olmağı”, “Elm tükənməz xəzinədir”), təbiətə qayğı (“Donuz və palıd ağacı”), böyüklərə hörmət (“Qoca baba və nəvəsi”) təsvir olunur, lovğalıq, təkəbbürlülük (“Bayquş və dovşan”, “Keçilər”) kimi mənfi sifətlər pislənilir. Onun hekayələri həcmcə yığcamlığı, lakonikliyi, dil sadəliyi baxımından seçilir. Bu hekayələrdə folklor, xalq ədəbiyyatı ənənələri, məsəl və ifadələrə, Şərq ədəbiyyatı və klassik Azərbaycan ədəbiyyatının didaktik maarifçi ənənələrindən bəhrələnmə daha qabarıq nəzərə çarpır.
Ədibin təmsilləri də yüksək tərbiyəvi əhəmiyyətə malikdir.
Bədii fəaliyyətə şeirlə başlayan Rəşid bəy Əfəndizadə XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində M.F.Axundzadə realist ənənələrinin davamçısı kimi tanınır. Milli uşaq dramaturgiyasının inkişafında xüsusi xidmətləri