Итинтэн ыла саха дьоно сыыйа топонимика диэн үөрэх баар эбит диэн билэн барбыттара. Оттон күн бүгүн топонимика диэни истибэтэх уонна ол ис хоһоонун, суолтатын билбэт киһи сахаҕа суох буолла диэн киэн туттабын.
Кэлиҥҥи кэмҥэ, дьон аатын туһа диэн, дьэ сырыы бөҕөтүн сылдьа сатаатым. Биирдэ кэлэн ааһар кылгас олохпор астынар гына. Ол туһунан урут суруйан турабын. Ити тухары сахам дьоно барахсаттар үөрүүнү кытта баардарынан-суохтарынан көмөлөстүлэр. Оҕотуттан оҕонньоругар тиийэ.
Кинилэр кэпсээбиттэриттэн, сөбүн көрөн, ыстатыйаларбар, кинигэлэрбэр киллэртээн испитим. Ол онтум дьону өссө ордук көҕүлээбитэ. Уонна, үчүгэйэ диэн, оннук суруйууларбын бэчээтинэн сэҥээрии кытта элбээбитэ.
Биир холобуру аҕалыым.
2002 сыллаахха СГУ бэрэпиэссэрэ В. Б. Окорокова, ассистент А. Г.Куличкина, СГУ информацияҕа уонна рекламаҕа киинин дириэктэрэ Л. Е.Слепцова хомуйан «Эн миигин умнумаар, Сэргэлээх!» кинигэни таһаарбыттара. Кинилэр бу үлэлэрин мин «Мэҥэ ааттар» диэн суруйуубунан арыйтарбыттар этэ.
Өксөкүлээх Өлөксөй, Г. В.Ксенофонтов, Сэһэн Боло, А. А.Саввин, А. С. Порядин, Н. Т.Степанов, Г. Е. Федоров уонна да атыттар XX үйэ бастакы аҥаарыгар суруйбут үһүйээннэрэ, кэпсээннэрэ саха култууратын кыһыл көмүс кылаата буолаллар. Былыргыны, түгэх өбүгэлэрбитигэр тиийэ, көрө-истэ сылдьыбыттыы кэпсиир сээркээн сэһэннэри баттаһа суруйан хаалларбыттара.
Мин лаппа хойутаатаҕым. Ол да гыннар, син туһалаабыт курдук сананабын. И.Алексеев-Уйбаан Өлөксүөйэп (Ньурба, Сүлэ нэһилиэгэ, 1882 с. төрөөбүт), В. Н.Попов-Бочоох (Нам, Хатырык нэһилиэгэ, 1909 с. төрөөбүт), Д. С.Лонгинов (Амма, Абаҕа нэһилиэгэ, 1909 с. төрөөбүт), Н. К.Игнатьев-Харчыкаан уола (Красноярскай кыраай, Лэмпиэскэй, 1978 с.: «Тойонноон көрдөхпүнэ, 110-м быйыл», – диэбитэ), К. Д.Григорьев-Быычыгырас (Бүлүү, Баппаҕаайы нэһилиэгэ, 1899 с. төрөөбүт), А. М.Черов (Муома, Кулун Өлбүт, 1876 с. төрөөбүт), А. С.Кырыалап (Хочо улууһа, Дьаархан нэһилиэгэ, 1889 с. төрөөбүт), А. А.Львова-Быкас (Үөһээ Бүлүү, Маҥаас, 1906 с. төрөөбүт), Д. П.Елисеев (Боотуруускай улуус, I Хадаар нэһилиэгэ, 1905 с. төрөөбүт) уонна да атыттар курдук ытык кырдьаҕастары кытта кэпсэтэн, тылларын-өстөрүн сурукка тиһэн үйэтиппиппинэн киэн туттабын.
Үһүйээннэр, кэпсээннэр бары хайа эрэ өттүнэн биллэрэр, иитэр суолталаах буолан иһэллэр.
Ат барыны кыайар кыахтаах, биһигини көрө-харайа сылдьар дурдабыт-хаххабыт буолар диир үйэлээх үһүйээни 1969 сыллаахха Чурапчы Мугудайын кырдьаҕаһа 82 саастаах М. А. Пермяков кэпсээбититтэн суруйбуппун бу хомуурунньукпар киллэрдим.
1975 сыллаахха Өймөкөөн II Бороҕонун 63 саастаах киһитэ И. М. Готовцевы кытта кэпсэппитим. Иннокентий Максимович: «Уус Алдантан биир киһи саадьаҕай оҕуһу миинэн тахсыбыта үһү. Ол тахсан, ити Бороҕон нэһилиэгин төрүттээбитэ үһү», – диэн кэпсээбитэ. Бороҕон диэн кииннээх Уус Алдантан тахсыбыт киһи Өймөкөөҥҥө Бороҕон нэһилиэгин төрүттүүр.
Ити үһүйээни биир ааттаах сүүрүк оҕустаах Улуу Хоро Саха сирин киин өттүгэр көһөн кэлбитин туһунан киэҥник биллэр үһүйээҥҥэ сыһыары тутан көрүҥ.
Үлэм быһыллыбыт кээмэйэ хааччахтаата. Онон манна үөрэнээччилэрим үлэлэриттэн уонна тус бэйэм эрэ кэпсэтэн суруйбуппун киллэрдим. Онон, холобура, наука кандидата М. Т. Гоголева, Орто Бүлүү ытык кырдьаҕаһа, 1907 с. төрөөбүт О. Т. Мальцев кэпсээнин суруйан биэрбитин киллэрбэтим.
Хомуурунньукпун судургутук тистим. Улуустарынан наардаатым.
Күндү ааҕааччыларым, болҕомтолоохтук ааҕыаххыт уонна бэйэҕит санааҕыт хоту өрө-таҥнары сыымайдаталаан көрүөххүт, сыана быһыаххыт диэн эрэнэбин.
2004 сыл
Багдарыын Сүлбэ
АБЫЙ
Гаврил Григорьевич Полушкин. Абый улууһа, Муҥурдаах. 1979 с. 81 саастааҕа.
Саамай былыргыбыт Дьокуускайтан кэлбит үһү. Биир эмээхсин ыарыыттан күрээн кэлбит үһү. Икки уоллаах. Атынан. Аатын кыайан билбэтим. Эмээхсин эрэ диэн буолар.
ДЬАХТАРДААХ
Таас. Улахан сис оттон. Үрдүгэр оҕолоох таас олорор. Былыргылар омук дьахтара таас буолбут дииллэр. Олорон.
ЭБЭ
Дьон олорбут сирэ эмиэ. Дьэ, Эбэ диэн эһэни ааттыыллар. Харыстаан, куттанан. Эһэ диэтэхпитинэ, иэстиэҕэ диэн буоллаҕа.
Константин Петрович Стручков. Абый улууһа, Ураһалаах нэһилиэгэ. Баатылыы ууһа. 1979 с. 68 саастааҕа.
КООК ТИИЛЭЭБИТ
Биһиэхэ былыр эһэни ааттыыллар коок диэн. Тиилээһин диэн батыйанан өлөрүү. Арҕаҕыттан. Коок диэн харыстаан ааттыыр ааттара. Аньыырҕаан.
Николай Васильевич Ефимов. Абый улууһа, Абый нэһилиэгэ. 1979 с. 77 саастааҕа.
Абый күөлүн туһунан. Абый диэн киһи аата диэн. Ол гынан баран, онтукалара омук диэн ааттыыллар этэ. Эбээн. Или Айыы диэн киһи эбитэ дуу? Эбээн тыла айыы диэн үчүгэй диэн тыл. Оччоҕо айыыны Абый диэбиттэрэ буолуо диэн саҥалаахтар этэ.
Николай Николаевич Черемкин (1922). Абый улууһа, Абый нэһилиэгэ. 1986 с. суруйбутум.