“Zadonşina”nın oxucuları və dinləyiciləri sevilə-sevilə oxunan hər iki əsəri həyəcan içində müqayisə edir, doğma ədəbiyyatın iki əsr ərzində qət etdiyi məsafəni xəya-lən gözdən keçirib qürrələnirlər…
Akademik B.A.Rıbakovun izahını oxuyanda qarşında təxminən belə bir mənzərə canlanır. O yazır:
“Dmitri Donskoyun qələbəsi Don uğrundakı döyüşdən az sonra Sofoni Ryazanetski tərəfindən yaradılmış “Zadonşi-na” əsərində vəsf edilmişdir. Elə ilk sətirlərdən müəllif “İqor polku dastanı”ndan sitatlar gətirməyə başlayır, ondan il-hamlanaraq, özünü onun təntənəli ahənginə sazlayır. Yəqin ki, “Zadonşina”nın oxucuları da, dinləyiciləri də “İqor polku dastanı”na yaxşı bələd imişlər və Kulikov döyüşü haqda nəğmə üçün necə bir dahiyanə nümunə seçildiyini layiqincə qiymətləndirə bilərdilər. Onun (müəllifin – O.S) “İqor polku dastanı”ndan daim bəhrələnməyi, dastanın poetikasına vur-ğunluğu, seçdiyi nümunənin təntənəli möhtəşəmliyi, 1180-ci illərdə ömür sürmüş naməlum kiyevlinin dahiliyinə, onun nəcib məramına duyduğu dərin ehtiram hissiylə izah edilə bilər”.
Toy sağlığına oxşayan belə təntənəli bəyanatlar onsuz da mürəkkəb məsələni bir az dolaşdırır.
IV pərdə. Fəaliyyət yeri – Pskov monastırlarından biri. Zaman – XV-XVI əsrlər. İştirakçılar: kitabların üzünü köçü-rən naməlum rahib. Yaradıcılıq xasiyyətnaməsi: əla redak-tordur, şərik müəllif bacarığına malikdir (dünyəvi ədəbiy-yatları köçürənlərin hamısı üçün xarakterik keyfiyyətdir). Süjetin yalnız başlanğıcı əvvəlkilərin eynidir.
…Rahib monastır kitabxanasındakı nüsxələri saf-çürük edir. Müharibə illərində cənubdan gətirilmiş əlyazmalar da burada saxlanılır. Rahib dini ədəbiyyatların üzünü köçür-mək üçün perqament axtarır. Perqament isə hələ də çatışmır. Artıq Rusiyada yeni yazı materialları – kağız işlədilir. Lakin bu, dini ədəbiyyata layiq material deyil. Nisbətən ucuz olsa da, perqamentdən davamsızdır. Bununla belə kağız istehsa-lı qədim rus ədəbiyyatını tam məhv olmaqdan xilas etmiş-dir). İndi rahibi dünyəvi ədəbiyyat da maraqlandırır. Özü də təkcə onu yox. Rusiyanın hər yerində qədim ədəbiyyata ma-raq gündən-günə artır. İndi qeyri-dini mətnləri dərhal silmir, əvvəlcə kağızı köçürürlər.
Rusiyada savadlıların sayı durmadan artır. Hətta ka-ğızdan hazırlanmış kitablar da yaxşı qiymətə gedir, monas-tırlara (o dövrün nəşriyyatları) böyük gəlir gətirir.
Anbarlarda uzun illər baxımsız qalmış kitablar araşdırı-lır, saf-çürük edilir, qədimi əlyazmalar, toplular, məcmuələr dünya işığına çıxarılır. Doğrudur, bu məcmuələrdə açıq aş-kar qeyri-xristian məzmunda olan yazılara da təsadüf edilir. Lakin varlığa nə darlıq, kağız ki var, azacıq redaktəylə kağı-za köçürüb çoxaltmaq olar…
Perqament qıtlığının həlliylə kilsə senzurası da liberal-laşır, müəyyən güzəştlərə gedir. Həm də siyasi vəziyyət də-yişib. XVI əsrdə qədim rus bütpərəstliyi artıq heç bir təhlükə kəsb etmir. Büt-tanrılar – Perun və Veles, Striboq və Xors xalq tərəfindən büsbütün unudulub, artıq onlar İsa peyğəm-bərlə rəqabətə girə bilməzlər. El mədəniyyətində bütpərəst-liyin bəzi elementləri qalmışsa da, ideologiyaya zidd oldu-ğundan boşluqdan asılı kimidir. Pravoslavlığın gürzələriylə yerlə-yeksan edilmiş əski monolitin bu miskin qalıqları kimi qorxuda bilər?! İndi mövcud ideologiya üçün qulyabanı və damdabacalar da qorxulu deyil. Axı mövhumat – din deyil, maraqlı, gülməli bir anaxronizmdir. Kilsə nümayəndələri bunu yaxşı bilirlər. Elə xristianlığın özü də indi Rusiyada hər bir din labüd olan mərhələdən keçməkdədir – o tədricən vər-dişə çevrilir, adamların canına, beyninə hopur, öz mövqeyini möhkəmlədir.
Əsas rəqibləri məhv etdikdən sonra qalib ideologiya əqi-dəyə, sonra da vərdişə çevrilir. O, eroziyaya uğrayır, qocalır, məişət səviyyəsinə enir, kütləşir. O artıq qıcıqlandırıcı xati-rələrə ehtiyac duyur. Qocalıb əldən düşmüş, piy bağlamış bu hakimi-mütləqə qədim düşmənlərin cisimsiz kölgələri daim özünü təsdiq etmək üçün gərəkdir. Beləcə, din tədricən qəti-likdən azad olur. Onun sönməkdə olan ruhu yalnız küfrdən, bidət cərəyanlardan qida alır. Onlarla mübarizədə öz ömrü-nü uzadır. Onun diqqəti daim həmin istiqamətdədir. Çünki ortodoksal kilsənin nüfuzuna qəsd edən həyati cəsarətli niy-yət və proqramlar orada hazırlanır. Onların kitabları hələ də camaatın gözü qabağında təntənəli surətdə yandırılır. Mə-nasız Veleslər, heç nəyə yaramayan, nə dediyini özü də başa düşməyən Makoşlar isə heç bir proqram irəli sürmür, onlar-dan yalnız boş ad qalıb və onlar kilsə üçün samoyedlərin taxta bütləri qədər ziyansızdır.
…Və rahib “İqor polku dastanı”nın son nüsxəsini tapıb öz masası üstünə qoyur. Üzünü kağıza köçürür, bir neçə nüsxədə hazırlayır. Bu nüsxələrdən birini XVIII əsrdə Mu-sin-Puşkin əldə edir. O biri nüsxə XX əsrdə Peçeroda görü-nüb yox olur. Üçüncüsünü isə Həştərxan bazarından namə-lum bir qazax alıb harasa aparır…
Mavi günəş
Heyvan civiltisi
Dastan bizə şeiriyyəti öyrədir. İllər boyu onu sətir-sətir oxuyub qavradıqca poeziya savadın artır. Rus dili və poeti-kasının canlı dərsliyidir bu Dastan – elə bir dərslik ki, qay-dalarını, düsturlarını özün tapıb qurursan, elə bir dərslik ki, insanlar cansıxıcı qanunauyğunluqlardan yüksəkdə durur. Poeziya – qrammatikanın özünüifadəsi deyil, lakin qram-matik duyum bəzən poeziyanı anlamağa kömək edir.
…İqor və Vsevlodun qoşunları qarşılaşır. Yürüş başlanır:
Тогда въступи Игорь, Князь, въ златъ стремень
И поехо по чистому полю. Солнце ему
Тьмою путь ваступаше: нощь стонущи
Ему грозою птиць убуди: свисть зиеринь
Вы стазби: дивь кличетъ връчу древа…16
Musin-Puşkinin tərcüməsi: “Княз Игорь вступя въ зла-тое стремя. Поехаль по чисеом полю. Солнче своим зат-мениемъ преграждаетъ путь ему, грозная возтавшая ночью