Kitabi Dədə Qorqud. Yunus Zeyrək

nüsxədir. Diez ayrıca məqalə yazaraq bu kitabı tanıdıb. Hətta Təpəgöz ilə bağlı boyu tərcümə edərək yayımlayıb. Onun bu tərcüməsi şair dostu Hötenin də diqqətini çəkib və bir şeirində bu dastanı işləyib. Daha sonra Teodor Nöldik də bu kitabı araşdırıb. Tərcümə etmək istəsə də, yarımçıq saxlayıb. Nöldik qeydlərini Strasburqda tələbəsi olan V.Bartolda verib. Bartold əsəri ruscaya tərcümə edib və bu tərcümə digər rus alimlərinin də marağına səbəb olub.

      Rıfat bəyin Osmanlı əlifbasıyla nəşr etdiyi “Kitabi-Dədə Qorqud” Orxan Şaiq Gökyay (1902-1994) tərəfindən 1938-ci ildə ilk dəfə latın qrafikası ilə çapdan çıxıb.

      Türkiyədə bu kitabla əlaqədar əsl mətnlərə söykənən ilk elmi araşdırma isə 1958-ci ildə Məhərrəm Yetkin (1923-1995) tərəfindən aparılıb.

      Semih Tezcan və Hendrik Buşoten 2001-ci ildə Drezden və Vatikan nüsxələrinin mətnlərini bir kitab halında nəşr ediblər. Kitab bazarında gəzən digər kitablar Gökyay və Yetkinin kitablarından götürülmüş, əksəri də təhrif edilərək zay formada surəti çıxarılmış mətnlərdir.

      M.Fəxrəddin Kırzıoğlunun (1917-2005), 1952-ci ildəki birinci cildi ikinci cildiylə birlikdə 2000-ci ildə çıxan “Dədə Qorqud oğuznamələri” adlı kitabı əsərin tarixi arxa planına və xüsusilə coğrafiyasına işıq tutması baxımından qiymətli işdir. O, kitabdakı bir çox hadisəyə tarixi qaynaqlardan yararlanmaqla işıq tutmağa çalışıb. Kitabdakı qəhrəmanların adlarının daha çox türkcə olmasına diqqət çəkib və Doqquz Tümən⁶ Gürcüstan ifadəsini doğru açıqlayıb. Kırzıoğlu, bundan başqa “Bəhrül-Ənsab oğuznaməsi” ilə “Topqapı Sarayı oğuznaməsi”ndəki ifadələri dürüst oxuyub, qiymətləndirib və izah edib.

      Azərbaycanda Əmin Abidin 1930-cu ildə çıxan məqaləsindən sonra “Kitabi-Dədə Qorqud” üzərində araşdırmalar orada da davam edib və kitab şəklində ilk dəfə 1939-cu ildə Həmid Araslı tərəfindən latın qrafikasıyla nəşr olunub. Bu tarixdən etibarən bir çox təqdiqatçılar – Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Məmmədhüseyn Təhmasib, Fərhad Zeynalov, Samət Əlizadə, Şamil Cəmşid və b. bu əsər üzərində çox qiymətli araşdırmalar aparıblar. Sovet rejimi 1950-ci illərdə Dədə Qorqud kitabını qadağan etsə də, Azərbaycanda Dədə Qorqud sevgisi heç vaxt sönməyib və öz dəyərini itirməyib.

      * * *

      “Kitabi-Dədə Qorqud” haqqında bu günə qədər bir çox məqalə yazılıb, əsər müxtəlif istiqamətlərdən tədqiq olunub və kitabda istifadə edilən bəzi sözlərlə əlaqədar araşdırmalar aparılıb. Bu işlərin əksərini nəzərdən keçirdik. Bəzi ifadələrin izahı üçün yeddi dərədən su gətirilsə belə, tam mənasıyla aydınlaşdırıldığını söyləyə bilmərik. Bu barədə Şakir Ülkütaşırın bir təsbitinə diqqət çəkmək istəyirik. Çünki Ülkütaşıra görə, “Anadolu ləhcələriylə sözlükləri elmi məna və mahiyyətlərilə təsbit edilmədən, Kitabi-Dədə Qorqud üzərində – məsələn, Kamus tərcüməsi, Bürhani-Katı, ibn Mühənna, Ləhcəyi-Osmani və hətta “Tarama” dərgisi kimi – mövcud sözlük kitablarına söykənərək görüləcək iş daim səhv və nöqsanlı olmağa məhkumdur”.

      * * *

      Əlinizdəki kitabın daha əvvəlkilərdən fərqi məsələsində bunları söyləyə bilərik: İşimiz araşdırmağa deyil, oxumağa istiqamətləndirilib. Məqsədimiz müqayisəli dilçilik vəsaiti çıxarmaq, üzərində baş sındırmaq da deyil. Çünki bunlar tamamilə ayrı mövzulardır.

      “Kitabi-Dədə Qorqud”un Drezden nüsxəsini 2014-cü ildə oxuduq. Köhnə nəşrlərlə də müqayisə etdiyimiz bu iş əsas mətnlə birlikdə həm köhnə, həm də sadələşdirilmiş variantda Əskişəhər Valiliyi Türk Dünyası Vəqfi tərəfindən çap edildi. Göründüyü kimi, bu kitab bitməz-tükənməz xəzinə olmaqla bərabər aydınlaşdırılmağa möhtac bir çox problemi də özündə saxlayır. Bundan sonra da ömür boyu üzərində işlənilməyə layiq əsərdir. Bu mülahizəylə biz də işlərimizə davam etməkdəyik. Əlinizdəki kitabı da bu səbəbdən hazırladıq. Bir çox söz və cümləyə yenidən baxdıq. Görünür, ölənə kimi də baxacağıq… Daha əvvəl çıxan kitabımızı yenidən nəzərdən keçirdik. “Böyük dəyişikliklər olmasa da, bəzi sözlərlə imla və durğu xətaları məsələsində daha vasvası davrandıq” – deyə bilərik.

      Bu kitabı hazırlayarkən ümumi oxucunu örnək götürdük. Dədə Qorqudun möhtəşəm dil və üslubunu qorumağa cəhd göstərdik. Mümkün olduğu qədər əsl mətnə bağlı qalmağa çalışdıq. Əsərin dilini müasir türkcəyə uyğunlaşdırarkən oxucunu dastanların lirik üslubundan məhrum etmək istəmədik. Asan oxunacaq, anlaşılacaq kitab təqdim etməyə çalışdıq. Çıxarmağa, başqa sözlə qarşılığını verməyə cəsarət edə bilmədiyimiz sözləri ehtiva edən kiçik lüğət əlavə etdik. Lüğətdə bəzi yer adlarına da işarə etdik. Bir neçə haşiyə qoyduq. Bunların bir qismi Vatikan nüsxəsinə işarə edir.

      * * *

      “Kitabi-Dədə Qorqud”da dörd yerdə “alplar”, iki yerdə “alpanlar” kimi işlədilən söz tədqiqatçılar tərəfindən “alplar” şəklində oxunub. Biz iki yerdə işlənən bu sözü yazıldığı kimi “alpanlar” oxuduq. Azərbaycanlı elm adamlarından Süleyman Əliyarov ilə Samət Əlizadə bu sözlə tarixi Cənub Qafqaz toplumlarından olan albanlar arasında əlaqənin müzakirə mövzusu ola biləcəyinə işarə ediblər.

      “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı bəzi bəylərin adlarını da fərqli oxuduq. Daha əvvəl Əylik Qoca şəklində oxunan adı biz İlək Qoca şəklində oxuduq.