Bu dövrdə Mustafa Kamala yaxşı tərəfdən təsir edən, dövlət, siyasət adamı kimi formalaşmasında çox böyük rolu olan müəllimlərin başında, şübhəsiz, Şəmsi Əfəndi gəlir. Şəmsi Əfəndinin şagirdlərinin bir pillə yuxarı təhsil verən rüşdiyyədəki şagirdlərdən də savadlı olmasını yeni pedaqoji üsul , tətbiqlərlə təmin edə bilib.
Atatürkün dində fanatikliyə qarşı münasibətində, yenilikçi fi-kirlərində, nizam-intizamla bağlı xarakterinin formalaşmasında Şəmsi Əfəndinin təhsil və tətbiqlərinin böyük rolu olub115. Məsələn, Atatürkün əlifba inqilabı ərəfəsində tətbiq etdiyi üsullar, verdiyi ismarıclar Şəmsi Əfəndinin ibtidai məktəbdə onlara əlifba öyrədər-kən istifadə etdiyi “hecalama və oxuma” üsulundakı yenilikləri xa-tırlatmaqdadır116.
II. Hərbi orta təhsil dövrü
A. Selanik Hərbi Rüşdiyyəsi
Uşaqlığından etibarən hərb sənətinə böyük maraq duyan Mustafa Kamal hərbçi olmaq istəyirdi. Xatirələrində dediyinə görə, Hərbi Rüşdiyyəyə hərbi formada gedən qonşularından Qədri bəyin oğlu Əhməd, küçələrdə gördüyü hərbi geyimli əsgərlər hərb sənətinə həvəsini artırırdı. Nəhayət, Mustafa Kamal hərbçi olmasını istəməyən anasına xəbər vermədən Selanik Hərbi Rüşdiyyəsinin imtahanlarında iştirak edib, onları uğurla verdi117. Faiq Rəşid Unat: “Mustafanın imtahanda göstərdiyi uğura görə dörd illik məktəbin üçüncü sinfinə götürüldüyünü, bu tarixin də 1894-cü ilin iyul-avqust ayları ola biləcəyini”118, – söyləyir. Aşağıda da görüləcəyi kimi, Rüşdiyyə dördüncü sinif qiymətlərini göstərən dəftərin 1895-ci il tarixli olması da Faiq Rəşid Unatın fikirlərini təsdiqləyir. Belə olduqda Ömər Sami Coşarın: “… əvvəlcədən dörd il təhsil verən Hərbi Rüşdiyyələrin həmin il birinci siniflərinin ləğv edilərək üç ilə endirilməsi səbəbindən Mustafa 1894-cü ilin aprelində Selanik Hərbi Rüşdiyyəsinin ikinci sinfində təhsilinə başladı”119, – düşüncələrinin yanlış olduğu ortaya çıxır.
Bu dövrdə mülki orta məktəblərə çox da rəğbət edilməz, hərbi məktəblər isə türk dilinə daha çox diqqət göstərilməsi və xarici dil təhsilinə iki il erkən başlaması səbəbindən daha çox bəyənilərdi. Adi məktəblərdə “Quran”ın üsuluna uyğun oxunmasına, ərəb dilindəki dərslərə daha çox yer verilərdi. Hərbi rüşdiyyələrdə şagirdlər, heç olmasa, istedadları və səviyyələrinə görə yüksələ bilirdilər. Bütün bunlarla yanaşı sözügedən məktəbləri bitirənlər orduya girəndə Osmanlı İmperatorluğunun ucqarlarında insanların güzəranını görüb öyrənmək fürsətləri də olurdu. Bu, mülkü məktəbdə oxuyanların elə də asanlıqla əldə edə bilmədikləri imkan idi120.
Qara Hərbi məktəbinin arxivindəki 13 saylı “Nömrə dəftəri”nə görə, Atatürkün Selanik Hərbi Rüşdiyyəsinin dördüncü sinfində oxuduğu dərsləri, qiymətləri və buradakı dərs uğurları bu şəkildə-dir: bu sinifdə “tam xalı” doqquzunda 45, ikisində isə 20 olan, ümumilikdə on bir dərs var. Dərslərin ümumi xalı 445-dir. “Nömrə dəftəri”ndə “Əhməd Subaşı məhəlləsi” adı ilə qeyd olunan “Mus-tafa Kamal Əfəndi” on bir dərsin onundan tam xal, birindən də tam xaldan iki xal əskik, cəmi 443 xal alıb və ümumi sırada dördüncü olub. Oxuduğu dərslər, aldığı qiymətlər bu şəkildədir: Məntiq (45), Hesab (45), Üsuli-dəftəri (45), Həndəsə (45), Coğ-rafiya (45), İslam tarixi (43), Osmaniyyə qrammatikası (45), Fransız dili (45), Türk imlası (45), Fransız xətti (20), Rəsm (20)121.
Eyni sinfin müvəffəqiyyətinə görə sıralamada Əhməd Tevfik (Tarakçı) 444 qiyməti ilə birinci, Süleyman Adil (Şəhabəddin) 444 ümumi xalla ikinci, Məhmət Şənizi (Əhməd Subaşı) 444 toplam qiy-mətlə üçüncüdür. İlk onluğa girən digər şagirdlər, onların ümumi qiymətləri belədir: 4. Mustafa Kamal (Əhməd Subaşı) – (443); 5. Os-man Nuri (Sinancıq) – (443); 6. Mehmet Tevfik (Abdullah Kadı) – (438); 7. İsmail Haqqı (İki Şərəfə) – (431); 8.Rafət Əfəndi (Hamidiyyə) – (426); 9. Mehmet Mukbil (İki lülə) – (404); 10. Əli Əfəndi (Əhməd Subaşı) – (402)122.
Bu arxiv məlumatları Mustafa Kamalın 1895-ci ilin sonu və ya 1896-cı ilin yanvarında, on beş yaşında, Hərbi Rüşdiyyənin son sinfini dördüncü olaraq bitirdiyini göstərir.
Mustafa Kamalın təhsilə başladığı Selanik Hərbi Rüşdiyyəsi Nithat Paşa küçəsində, yeni, olduqca gözəl binaya sahib nizam-intizamlı məktəb idi. Dərsləri ixtisas əsasında oxudan, əksəriyyətini hərbçilərin təşkil etdiyi təhsil və təlim kadrlarına malikdi. Ye-niyetməlik çağlarında iki yüzə yaxın uniformalı zabitliyə namizəd nizam-intizam içərisində orta təhsillə birlikdə ilk hərbi təhsillərini də burada alırdılar. Mistafa Kamal qısa müddətdə müəllimlərin, komandirlərin diqqətini çəkən şagird kimi özünü ətrafındakı insanlara sevdirə bilmişdi. Xatirələrində deyildiyinə görə, Rüşdiyyədə oxuyarkən riyaziyyata xüsusi maraq göstəribvə bu dərsdə sinfin “müzakirəçiləri”123 arasına girə bilib. Çox sevdiyi bu dərsin müəllimi Üsküplü Yüzbaşı Mustafa Səbri bəy istedad, yaradıcılıq və yetkinliyini görərək ona “Kamal” adını verib. Beləcə, Mustafanın özündən, yoldaşlarından fərqli, üstün vəziyyətini görüb, onun daha yaxşıya, daha gözəl şeylərə can atması üçün davamlı həvəs göstərməsinə səbəb olub. Yəhya Akyüzün ifadəsi ilə desək: “Bu çox əhəmiyyətli tarixi hadisəni Mustafa Kamal Atatürkü davamlı olaraq daha böyük uğur və gözəl xüsusiyyətlər ardınca getməyə vadar edən hərəkət kimi dəyərləndirmək lazımdır”124. Bundan başqa, Mustafa Kamal Atatürkün bir lider kimi ağıllı, “hesab-kitab bilən adam” olmasında, həqiqətən, rol oynayan amil kimi riyaziyyat sevgisi qəbul edilərsə, yüzbaşı Mustafa bəyin ona istiqamətverici təsiri daha böyük əhəmiyyət qazanmış olar.
Selanik Hərbi Rüşdiyyəsində Mustafa Kamala xüsusi diqqət göstərən müəllimlərindən biri də fransız dili müəllimi yüzbaşı Na-kiyüddin Bəydir. Atatürk 22 sentyabr 1924-cü ildə Samsunda müəl-limlərin təşkil etdiyi bir çay mərasimində Nakiyüddin bəylə qarşılaşıb və haqqında belə deyib: “… Bununla bərabər xatırlamaq l-zımdır ki, əsl və fədakar müəllimlər, pedaqoqlar az deyildilər. On-ların bizə verdiyi savad, əlbəttə, nəticəsiz qalmayıb. İndi burada bir ali insanla rastlaşdım. Rüşdiyyədə birinci sinifdə oxuyarkən müəllimim olub. Mənə ilkin bilikləri öyrədərkən gələcək üçün ilk fikirləri də o verib. Demək istəyirəm ki, ilk ilham ata-ana qucağından sonra məktəbdəki pedaqoqun dilindən, vicdanından, tərbiyəsindən alınır…”125 .
Selanik Hərbi Rüşdiyyəsində 1908-ci ilə qədər iyirmi il fransız dilindən dərs deyən Nakiyüddin bəy gənc Mustafa Kamala bir tə-rəfdən gələcəklə bağlı nəsihət verib, o biri tərəfdən də: “Sən bu fran-sızcanı əldən vermə”, – deyib. Sonradan Mustafa Kamalın Şamda qurduğu “Vətən və hürriyyət” cəmiyyətinin Selanik şöbəsinin yaranmasında, 31 mart hadisəsinin yatırılmasında şagirdi Mustafa Kamalla birlikdə çalışan Nakiyüddin bəy Cümhuriyyət dövründə Atatürkün istəyilə millət vəkilliyinə namizəd göstərilib və üç çağırışda vəkil seçilib”126.
Həyatının