PYESLƏR
EV TƏRBİYƏSİNİN BİR ŞƏKLİ
B a y r a m ə l i b ə y – altmış iki yaşında, ağsaqqal, Avropa libasında
Ş a h m a r b ə y – onun qardaşı, əlli beş yaşında, saqqalı hənalı, ibarətlə danışan, çərkəs libasında
S ə f d ə r q u l u – iyirmi altı yaşında, Avropa libasında, başında papaq
R ə s u l – on altı yaşında, məktəbxana libasında
Bayraməli bəyin oğlanları.
Ə s g ə r – Bayraməli bəyin nökəri, on səkkiz yaşında, köhnə libasda
Əhvalat vaqe olur sübh vaxtı, Bayraməli bəyin otağında, Səfdərqulu oturub bikef, kürsü üstə, Rəsul taxt üstə uzanıb. Otağın ortasında miz və onun üstə bir neçə piyalə və çaydan. Əsgər ayaq üstə, küncdə.
S ə f d ə r q u l u. Ah… bu da bir gün deyil biz çəkirik… Allah kəssin belə diriliyi, belə günü!.. Vallahi mən heç bu evə girmək istəmirəm, elə zəhləm gedib… Evə gələndə elə bil ki, məni cəhənnəmə aparırlar… Mümkün deyil ki, kişi səni görə, sənə acı söz deməyə… Görürsən danışmağa bir söz tapmayanda başlayır: “Rəsul oxumur. Sənin boyunu yerə soxum, hərgah sən oxusaydın, Rəsul da sənə baxıb oxuyardı”. Guya ki, mən Rəsulun qabağında dururam, deyirəm oxuma… Ah! Kişi məni elə darıxdırıb ki, vallah istəyirəm elə özümü boğam öldürəm… Rəsulda da insaf yoxdur…
Ə s g ə r. Yəni kişi yalan deyir? Vallah yox… Budur bax, düz gözünün içinə deyirəm: oxumur, gedir gəzir, gəzir, gəlir deyir ki, dərsə getmişdim. O da belə gedir soruşur bilir ki, getməyib… Gəlir evə, biz biçarənin başına kül ələyir. Barı bu zəhmətə görə, əziyyətə görə, doyunca adama çörək verə, yenə dərd yarıdır; onu da vermir…
S ə f d ə r q u l u. Rəsul da nə oxuyan kimi oxuyur, nə oxumayan kimi oxumur, mən də gündə beş yol evdən qovuluram… Mən hara gedim, qardaş? Getdim, necə dolanım, əlimdən nə iş gəlir? Acından ölənəm ki, ölənəm. Rəsul, bax, canım sənə qurban, axır mən sənin qardaşınam, mənə yazığın gəlsin, oxu. Atamızın iki yüz min manatdan artıq varı var… Qardaşı Şahmar bəyi tanımırsanmı ki, əlimizdən alar? Oxu!..
Ə s g ə r. Rəsul, sən Allah dur ayağa, heç olmasa kitabı al əlinə, barı görsün ki, guya dərsini öyrənirsən; bəlkə bu dəfə, bu sabah ertə baş-beynimiz getməsin, Allah xatiri üçün…
R ə s u l. Əsgər, elə bircə sən qalmışdın, gərək sən də mənə öyrədəydin… Allah mənim atamı öldürsün ki, səni də mənim başıma mindirib.
S ə f d ə r q u l u. Qorxur, nə eləsin, ay başına dönüm!.. Yalandan da olsa kitabı al əlinə, bəlkə Allah rəhm eləyə, bu gün salamat ötüşək. Bax, Əsgər, sən şahidi ol ki, mən Rəsula deyirəm ki, qardaş oxu, sonra kişi deməsin ki, sən qoymursan Rəsulu oxumağa…
Ə s g ə r. Rəsul oxumur, atanız da gündə beş yol dəftəri çıxardıb qoyur qabağına, vurur çortkəyə. Rəsulun müəlliminə bir belə vermişəm, bir elə vermişəm; bizi də acından qırır. Bircə deyin görüm, mən yetimin taxsırı nədir?!
R ə s u l. Dəxi bəsdir… Vallah, billah, tallah, mən bir gün ya özümü zəhərləyib öldürəcəyəm, ya ki gedib özümü Araza atacağam. Vəssalam. Kişi məni bu məqama gətirib.
S ə f d ə r q u l u. Pəh, pəh, pəh! Bu da bir söz oldu. “Gedib özümü suya atacağam”, “zəhər içəcəyəm”. Bəli, qabağına duran olacaq? Kişi elə Allahdan onu istəmirmi?
R ə s u l. Belə gün, belə əziyyət çəkməkdənsə, bir yol ölüb qurtarmaq min pay yaxşıdır.
Ə s g ə r. Kişidən bir qəpik çıxanda elə bil ki, canı çıxır… Qatıq-çörək, qatıq-çörək, tut qurusu-çörək, bir az kefi kök olanda bozbaş… Bir deyən gərək: ay kişi, milyonun var, boğazına niyə çatı salmısan, ölməyəcəksən? Ananızı bir cındır palton içində ölənəcən saxladı. Atanız belə kişidir…
S ə f d ə r q u l u. Yalan danışma, axmaq oğlu axmaq! Əgər mən oxusaydım, məni Parisə göndərmək istəyirdi. Rəsul oxusa, min-min verər. Adamın üstündə Allahı var… İndi elə bu saat vermir? Rəsulda insaf yoxdur.
R ə s u l. Mən oxuram özüm billəm, oxumuram özüm billəm… Heç kimə borc deyil… Əgər sən özün belə qoçaqsan, bəs niyə oxumadın? Səfdərqulu, atam məni tutubdur ki, gərək bir-iki ilə tamam eləyəsən. Mən də bacarmıram. Nə eləyim, qabiliyyət yoxdur, Allah verməyib. Özümü öldürüm? Baş üstə, öldürrəm.
S ə f d ə r q u l u. Mən heç zad bilmirəm, ancaq onu qanıram ki, yazıq olmuşam, fəqir olmuşam. Kişi məni evdən qovsa, bir gün də dolanmağa taqətim yoxdur. Ona görə də mən sənə yalvarıram. Sən oxusan, məndən əl çəkər, bir parça çörək mən də yeyərəm.
R ə s u l. Tələsmə, Səfdərqulu, az qalıbdır: ya mən özümü öldürəcəyəm, ya ki onu… Mən dəxi dözə bilmərəm.
Ə s g ər (qapıya tərəf gedib). Aman günüdür, başınıza dönüm, yavaş danışın, yavaş danışın… Zəhər torbası yuxudan ayılıb gəlmək istəyir! Rəsul, kitabı al əlinə, başına dönüm, tez-tez, qurbanın olum.
R ə s u l. Cəhənnəmə gəlsin, gora gəlsin! Ölsə də kitabı əlimə almayacağam.
Ə s g ə r. (balaca sövtlə)
Mirzə türəqqa budur ha gəlir,
Əldə falaqqa budur ha gəlir,
Döyməyə sizi ya incitməyə
Hıqqana-hıqqana budur ha gəlir.
(Qaçır.)
S ə f d ə r q u l u (tez-tez). Rəsul, aman günüdür, dur, başına dönüm, dur kitabı al əlinə, dur, canım qurban, dur! Rəsul, mənə yazığın gəlsin!..
B a y r a m ə l i b ə y (daxil olur, ayağında çust, əlində məhrəba, başıaçıq, acıqlı ətrafa baxır). Əsgər, Əsgər! (Çağırır.)
Ə s g ə r (tez daxil olub). Bəli, ağa! (Kənara.) Necə murdardır, başınıza dönüm!
B a y r a m ə l i b ə y (rişxəndlə). Samavar kimdən ötrü qoyulub, Əsgər bəy? Neçə qonağımız var, Allah qoysa? Axır sənin dədən də həmişə bilirəm kənddə səkkiz abbasılıq çay içir, sən niyə içməyəsən, Əsgər bəy! Bu samavarı gözün görür, ya yox? Cavab ver, məlun oğlu məlun! Görürsən, ya yox?
Ə s g ə r. Niyə görmürəm, kor ha deyiləm.
B a y r a m ə l i b ə y. Xeyr, görmürsən! Və mən bu saat sənə sübut elərəm ki, görmürsən, özün də bizim bu Səfdərqulu bəy kimi korsan və bu Rəsul bəy kimi tənbəlsən.
Ə s g ə r (kənara). Allahın verən günü elə belə sübut eləyir. (Bayraməli bəyə) Ağa, sən ki, deyirsən mən samavarı görmürəm, neynək, mən də deyirəm ki, görmürəm. Sonra nə buyurursuz?
B a y r a m ə l i b ə y. Sonra, Əsgər bəy, canına dərd buyururam, vərəm buyururam! Heyvan oğlu heyvan, məgər bu samavarı bir yol təmizləyəndə nə olar, canın çıxar?
Ə s g ə r (kənara). Yenə iş axtarır, başınıza dönüm! (Bayraməli bəyə) Bu samavar alınan gündən indiyə kimi heç ona əl dəyməyib, elə belədir belə; mən başıma nə kül töküm?!
B a y r a m ə l i b ə y. Yaxşı cavab verdin, sən hələ dur. (Oğlanlarına) Siz mənə deyin görüm, mən kiməm? Rəsul ağa, sən heç zəhmət çəkib yerindən tərpənmə, necə ki, yatmısan, elə də kor öküz kimi yat, sonra danışarıq. (Səfdərquluya) Sualıma cavab! Hm, yadından çıxdı, hafizə qalmayıbdır. Üzünə bax, sifətinə bax! (Güclü.) Bığına bax, bığına!.. Rüstəmi-Zaldır zalım oğlu zalım!
S ə f d ə r q u l u. Vallah başa düşə bilmirəm, məndən nə istəyirsiz?!
B a y r a m ə l i b ə y. Əlbəttə, başa düşə bilməzsən. Başda ağıl varmı ki, başa düşəsən? “Başa düşə bilmirəm”. Xa, xa, xa… Təzə xəbərdir…
S ə