Dövrünün görkəmli ziyalıları ilə məktublaşması M.T.Sidqinin əlaqə və münasibətlərinin əhatə dairəsini təsəvvür etməyə imkan yaradan, onun baxışlarını və xarakterini aydınlaşdİran dəyərli mənbələrdir.
M.T.Sidqi 1903-cü ilin dekabr ayında vəfat etmiş və Naxçıvan şəhərində dəfn olunmuşdur. Görkəmli ziyalılar bu vaxtsız, gözlənilməz acı itki üçün özlərinin dərin «izhari-təəssüflərini» bildirmişlər. O vaxt Azərbaycan dilində yeganə mətbuat orqanı olan «Şərqi-Rus» qəzetində Sidqinin vəfatına həsr olunmuş nekroloq, müxtəlif şeirlər, məqalə və məktublar dərc olunmuşdur. Başsağlığı xarakterli bu məqalələrdə «ədibü-şair, müəllimü-kamil» mərhum M. T.Sidqinin Azərbaycan ədəbiyyatı və pedaqoji fikri tarixindəki dürlü xidmətləri ehtiramla yad edilmişdir. M.S.Ordubadi və Hüseyn Rasizadənin həmin münasibətlə «Şərqi-Rus»da verilmiş şeir və məqalələrində ədəbiyyat və maarif adamı kimi M.T.Sidqiyə bəslənilən ümumxalq ehtiramı öz əksini tapmışdır. M.S.Ordubadi maarifçi şairin şəxsiyyəti və xidmətlərini «sədaqət kanı», «dəryayi-hikmət», «sərvi-mərifət», «məşhuri-vilayət» səviyyəsində ümumiləşdirmişdir. Əsgər Hacızadənin məqaləsində mərhumun ailəsinə maddi yardım göstərməsi məsələləri nəzərə çarpdırılmışdır. Cəlil Məmmədquluzadənin «vida sözü»ndə isə M.T.Sidqinin maarifçilik hərəkatındaki əvəzsiz xidmətləri ehtiramla yad olunmuş, ədəbi portreti canlandırılmışdır: «Mərhumun şəxsi sifətləri misilsiz idilər: təmkinli, mömin, sadiq, sakit, xoşəhval, rəhmdil və xeyirxah. Gözəl-gözəl xasiyyətlər Sidqini Naxçıvanda zərbül-məsəl eləmişdilər, O, hörmət və məhəbbəti ki, camaatımız mərhuma göstərirdi, indiyə kimi heç bir şəxsə göstərməyib… Küçə və bazarda Sidqini barmaq ilə göstərirdilər. Mərhumun vəfatı günü çox kişilər göz yaşı töküb. Cənazəsini dəfn eləməyə gedən camaatı küçələr tutmurdu və yəqinül-yəqin bu camaatın hamısı başını aşağı dikib, qəlbində deyirdi: «Getdi cahandan həzrəti-Sidqi, yüz min heyf, yüz min əfsus!!»
Görkəmli pedaqoq və maarifçi yazıçı M.T,Sidqinin həyatı, pedaqoji fəaliyyəti və yaradıcılıq yolu müəyyən səviyyədə öyrənilmişdir. Vaxtilə İbrahim Mollayev ədibin pedaqoji görüşləri və məktəbdarlıq fəaliyyətindən, Yavər Eyvazov ədəbi-publisist yaradıcılığından namizədlik dissertasiyaları müdafiə etmişdir. Bir çox görkəmli alimlərin Feyzulla Qasımzadə, Məmməd Cəfər, Əziz Şərif, Firudin Köçərli, Abbas Zamanov, Əziz Mirəhmədov, Kamal Talıbzadə, Bəkir Nəbiyev, Şıxəli Qurbanov, Qulam Məmmədli, Xeyrulla Məmmədov, Şamil Qurbanov, Şövqü Novruzov, Mirabbas Aslanov və başqalarının monoqrafik tədqiqatlarında və məqalələrində M.T.Sidqidən bəhs olunmuşdur. Bununla belə, fikrimizcə, M.T.Sidqinin həyatı və fəaliyyəti tam halda, bütün yönləri ilə tədqiq olunmamışdır.
Möhtərəm ədibin əsərlərinin nəşri sahəsində də müəyyən işlər görülmüşdür. Onun «Mənzumə» adlı şeiri 1908-ci ildə «İrşad» qəzetində dərc olunmuşdur. Məşhur ədəbiyyatşünas F.Köçərli 1911-1914-cü illərdə Qoridən Məmmədəli Sidqiyə göndərdiyi məktublarında atası Sidqinin əsərlərini «Millət malı» etmək üçün bunları toplayıb nəşr etdirməyi vacib saymışdır. Oğlu, tanınmış tərcüməçi və publisist Məmmədəli Sidqi Səfərovun (1888-1956) bu sahədəki xidmətləri təqdirəlayiqdir. O, əsrin əvvəllərində M.T.Sidqinin «Kəblə Nəsir» (1910), «Heykəli-insanə bir nəzər» (1912), «Püşkin» (1914) əsərlərini ayrıca kitab halında nəşr etdirmişdir. «Kəblə Nəsir» mənzum hekayəti «Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı antologiyası»na daxil edilmişdir. Bundan başqa, müxtəlif müntəxabat və şeir toplularında Sidqinin cəmi bir neçə qəzəli oxuculara çatdırılmışdır. 1967-ci ildə isə görkəmli pedaqoqun «Seçilmiş pedaqoji əsərləri» nəşr olunmuşdur. «Məktəb hekayətləri» (1996) kitabında (toplayanı, tərtib edəni və müqəddimənin müəllifi I. Həbibbəyli) böyük ədibin uşaq hekayələri və elmi-ədəbi irsindən nümunələr toplanılmışdır.
«Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı müntəxəbatı»nda (tərtib edəni X. Məmmədov, A.Həsənov) M.T.Sidqinin maarifçi-pedaqoji və elmi-ədəbi irsindən bəzi nümunələr verilmişdir (2002).
Bütün bunlar nə qədər faydalı olsa da, M.T.Sidqinin əsərlərinin ancaq müəyyən qismini əhatə edir. Müxtəlif arxivlərdə, xüsusən, Azərbaycan Elmlər Akademiyası Əlyazmaları İnstitutunun fondunda maarifçi ədibin yüzlərlə şeiri, məqaləsi və məktubları mühafizə olunmaqdadır. Oxuculara təqdim olunan bu kitab həmin qiymətli əlyazmaları xəzinəsindən toplanmış əsərlərin və məktubların əsas bir hissəsindən ibarətdir. Qarşınızdakı kitab M.T.Sidqinin elmi-ədəbi və pedaqoji əsərlərinin ilk toplusudur, birinci külliyatıdır. Burada toplanan əsərləri onun klassik üslubda və maarifçi ruhda yazdığı şeir və hekayələri, elmi-pedaqoji irsi barədə əhatəli təsəvvür yaratmağa imkan yaradır. Ümid edirik ki, görkəmli maarif xadimi, böyük mütəfəkkir, maarifçi, ədib Məhəmməd Tağı Sidqinin haqqında müstəqillik işığında sanballı elmi əsərlər meydana çıxacaq, onun gələcək külliyyatları yeni axtarışların sayəsində daha da zənginləşdiriləcəkdir.
MAARİFÇİ BƏDİİ ƏSƏRLƏRİ
ELMİN ŞƏRAFƏTİ
Ey xırdaca huşyar qızlar,
Ey elmə bəxtiyar qızlar.
Bu indiki vəqt bir zamandır,
Elm əsridi, elm fərzi-candır,
Bielm olanın işi yamandır,
Var elmdə, hər nə var, qızlar.
«Quran» dilinizdə əzbər olsun,
Hikmət sizə zibi-zivər olsun,
Elmilə gözüz münəvvər olsun,
Zülmətdən olun kənar, qızlar.
Elmüz ola əqllən mütabiq,
Əqlüz ola şər ilən münafiq,
İnsanlığa hər nə olsa layiq,
Sizdən olur aşkar, qızlar.
Sidq ilə səfa edəndə pişə,
Qəlbiz olu saf, misli-şişə,
Gül qönçəsi tək edin həmişə,
Məsturəlığı şüar, qızlar.
Dünyadə sədaqətü səfanı,
Mehr ilə məhəbbətü vəfanı,
Namusla iffətü həyanı,
Siz eyləyin ixtiyar, qızlar.
Hər qız ki, ülümə etsə rəğbət,
Axırda yəqin tapar səadət,
Yox elmdən özgə bir şərafət,
Elm ilədir iftixar, qızlar.
Vacibdi şəriət əhli olmaq,
Can tək həsəd içrə gizli qalmaq,
Rübənd