Darülfünunun binası ətrafında atlı və piyada polis nəfərləri qoyulmuşdu. Tələbələr içərisinə şpionlar göndərilib fəal tələbələrin ardınca agent salınmışdı.
Müdiriyyət dərsə davam etməyən tələbələrin xaric ediləcəyini elan etdiyi gün darülfünun qarşısında böyük bir tələbə izdihamı var idi.
Atlı polis nəfərləri tələbələri dağıtmaq istəyərək atlarını tələbələrin üzərinə sürürlərdi. Tələbələr isə kənara çəkilir, yenə toplanırlardı.
Tələbələr bir də içlərinə kənar adamların soxulduğunu görüncə bunların jandarm agentləri olduqlarını duyar və bunları aralarından çıxarmaq üçün dinməz-söyləməz itələməyə başlarlar; görməli bir mənzərə idi. Bu adamları bir tələbə çiyni ilə vurur, o biri tələbə də qolu və ayağı ilə vurub özündən uzaqlaşdırırdı. Yarım saat ərzində bu adamlar tələbələrin arasından bu surətlə kənara atıldılar. Özləri də məbhut qaldılar…
Sonralar polis məmurları darülfünun binasında durub gələn tələbələrin tələbə biletlərini yoxlamağa və binaya daxil olanların adlarını yazmağa başladılar. Bu qayda ilə polis darülfünuna gəlib də leksiyalarda iştirak etməyənləri bəlli etmək istəyirdi.
Təcili tələbələrin icması çağırıldı və oradaca protesto yazılıb polis nəfərlərinin darülfünun binasından təxirsiz çıxarılması müdiriyyətdən tələb edildi. Müdiriyyət tabe olmaq məcburiyyətində qaldı. Yenə darülfünun içərisinə daxil olmaq sərbəst buraxıldı.
Bu hadisələr zamanı mən tələbə hərəkatına alışdım. Burada bir çox inqilabçı tələbələr ilə yaxın oldum. Tətil qurtarandan sonra da mən o yoldaşlarla əlaqə saxlayaraq inqilabi hərəkatdan uzaq olmamağa çalışırdım.
Darülfünuna daxil olan ildən mən Bakıda çıxan türk qəzetlərinə ara-sıra məqalə yazırdım. Birinci illərdə yazdığım məqalələrdə milli hissə qapıldığımı da qeyd etməliyəm. Bu isə mənim çar hökumətinə olan nifrətimdən və xalqımızın qeyri millətlərə nisbətən geridə qalmasından və mənim də eyni zamanda burjuaziya məfkurəsi ilə zəhərləndiyimdən və sosialist amal və məramından xəbərsiz olduğumdan irəli gəlirdi.
Bir ildən artıq təbiyyat şöbəsində bulunduqdan sonra darülfünunun tibb şöbəsinə daxil oldum. Bu da 1914-cü ildə, yəni haman aləmşümul müharibə başlanan ildə idi.
Bizim darülfünunun tibb fakültəsinin tələbələri ən inqilabçı tələbə hesab olunurlardı. 1915-ci ildən başlayaraq müharibə əleyhinə bir çox icmalarımız oldu. Xarkovda müharibə əleyhinə birinci qərar çıxaran bizim fakültə idi.
Bu icmalar yenə mənim inqilabçı tələbələr ilə yaxınlaşmağıma səbəb oldu. Gizli mətbuat ilə tanış olmağa başladım və nəhayət, 1915-ci sənədə özüm də sosial-demokrat bolşevik firqəsinin tələbə fraksiyasına daxil oldum.
Həyatımın bundan sonrakı hadisələri bir çox yoldaşlarımın və mənsub olduğum firqənin məlumudur. Ona görə də nə 1917-ci ildə Bakıya gəlib “Hümmət” təşkilatında çalışmamı, nə də 1918-ci ildə Xarkovda Cənub türk-tatar işçi hərəkatında iştirak etməmi, nə 1919-cu ildən sonra Bakıya qayıdıb maarif və mədəni işlərdə və şura işlərində firqənin mənə tapşırdığı iş və vəzifələri ifa etdiyimi yazmıram.
Lakin hər hansı bir işdə oldumsa da mətbuatda iştirak etməklə bərabər uyqu saatlarından istifadə edərək sevdiyim ədəbiyyatla da az-çox məşğul olmağa çalışdım. Fəqət işin çoxluğundan bədii ədəbiyyata istədiyim qədər vaxt sərf edə bilmədiyimə görə, bir taqım yazılarımın hələ indi də natamam qalmasına təəssüf edirəm.
İKİ QƏM
Qışın soyuqlu gecələrindən biri idi. Bir az əqdəm başlamış qar şiddətlə yağırdı. Külək də hələ davam edirdi. Biz kürsü başında oturub çay içməyə məşğul idik. Otaq isti, qabağımızda çay, özümüz də isti kürsüdə olduğumuz halda, otaqdan kənarda qar boranının nə mərəkə etdiyini heç də nəzərə almayırdıq, şirin söhbət edirdik. Bir də bizim dayı adlandırdığımız, ümumun məhəbbətini qazanmış Rəşid, uşaqlardan birinə üzünü tutub:
– Adə, bir bayıra bax gör, hələ yağırmı? – dedi. Qapıya yaxın oturan uşaqlardan biri cəld yerindən qalxıb otaqdan dişarı çıxdı və qayıdıb qarın hələ şiddətlə davam etməsini xəbər verdi. Dayı əlindəki stəkanı yerə qoyub bir öskürdü və dedi:
– Bu gecə mənim xatırıma Qurbanqulunun toy gecəsini salır, onda da belə bir qarlı, çovğunlu gecə idi.
– Qurbanqulu, dediyiniz kəndli deyilmi? – deyə müsahiblərdən biri dayıdan sordu. Dayı cavabında:
– Həmin kəndli, bizim kəndlidir, a kişi, Qara İsrafilin oğludur da. Külçə oğurlayan Fətinin qardaşı oğlu!
Uşaqlar Fətinin “ləqəbini” eşidən kimi güldülər, böyüklər də onlara baxıb balaca gülümsündülər.
– Yaxşı, kəndlilərdə qaydadır ki, yayda-baharda toy edərlər, Qurbanqulu bəs nə səbəbdən qışda toy etmişdir.
– Üç ay idi ki, adaxlanmışdı, dedi ki, mən yaya dayana bilmərəm, mən evlənmək istəyirəm, mənimçün indi toy ediniz. Labüddən toy etdilər. Qurbanqulunun adaxlanmağı, həm də təzə gəlin ilə əvvəl görüşü böyük nağıldır. Ay sənin canınacan, Qurbanqulu, – deyərək dayı güldü…
Biz hamımız birdən, – Sən allah danış, axşamdan bizə vədə vermişdin ki, söhbət edəcəksən; indi bəs bu əhvalatı danış, – deyə Qurbanqulunun əhvalatını danışmağı dayıdan yerbəyerdən təvəqqe etdik. Dayı razı oldu və Qurbanqulunun hekayəsinə başladı.
– Qurbanqulunun atası və babası bizim kəndli olmuşlardır. Qurbanqulu çox işsevən bir cavan idi. Sübh hamı qonşularından ertə durub, oduna, biçinə, alağa, xıra, bağa gedərdi. Subay olduqda, çox vaxt çox iş olanda evə qayıtmayıb çöldə qalardı. Zərrə qədər qorxu-zad bilməzdi. Bunlarla işimiz yox, ancaq güclü, həm də hünərli bu cavanın iki eybi var idi; onu da Allah bieyib yaratmamışdı. “Dünyada heç bir gözəl yoxdur ki, onda bir eyib olmasın” – bu bizim dədə-babamızdan qalma sözdür. Amma hər cür olsa da Qurbanqulunun eyibləri üzdə idi.
Əvvəl bir gözü çiçəkdən kor olmuşdu, ikinci də burnu qəribə idi, belə ki, buna hamı “uzunburun”, ya “taxtaburun”, – deyə ad qoymuşdular. “Odunu kimdən aldın?” – deyə bir kəndli soranda, o birisi cavabında: “Uzunburun Qurbanquludan almışam”, yainki: “Çəpəri sənə kim satdı?” – deyə bir-birindən sual etdikdə, əgər cavabında “Qurbanqulu” deyilsə idi, onda çəpər alandan sual olunacaqdı: “Hansı Qurbanqulu?” – çünki kənddə bir də “qazançı” oğlu Qurbanqulu, bir də “Uzunburun Qurbanqulu” var idi. Bir də “Boş Qurbanqulu” var idi. Bu, dördüncüsü idi. Bunu da onlardan fərq etmək üçün adının yanına bir “uzunburun”, ya ki “taxtaburun” əlavə etmək lazım idi.
Kənddə Qurbanqulu hünəri və məhəbbəti sayəsində cümlə kəndin hüsn-rəğbətini qazanmışdı. Camaatdan