Xatırımdadır, qardaşım “mollaxanada” – məhəlləmizdə Qasımbəy məscidi cünbündəki üsuli-ətiq məktəbində oxuyurdu, mən isə balaca olduğumdan, hələ məktəbə verilməmişdim. Amma məktəbə göndərilməyimi hər gün tələb edirdim. Bir gün evdə özbaşıma oynayırkən həyətimizdə sevincli səslər qopdu. Tez otaqdan bayıra atıldım. Qarşımda gördüyüm mənzərə məni heyran buraxdı.
Şaşırmış qardaşımı dövrələmiş məktəb uşaqları anama:
– Muştuluğumuzu verin, Abdulla (qardaşımdır) Quranı xətm elədi! – deyə gülüşürdülər.
Anam şad xəbərlə gələn bu uşaqlara muştuluq verib, atasına dəxi xəbər aparmağı tövsiyə etdikdə, uşaqlar:
– Bilirik, ay xala, xəbər verəcəyik, – dedilər.
Sonra ovuclarını şirniyyatla doldurmuş uşaqlar yollanmaq istədilər. Mən bir tərəfdə durub, həsrətlə baxırdım.
Uşaqlardan biri – sonradan bildim ki, bu, məktəbdə “xəlifə” imiş – həsrətlə baxdığımı görüb, anamdan mənim də onlarla iştirak etməyimi rica etdi. Anam razı oldu və mənim əlimdən tutmaq lazım olduğunu qardaşıma və onun yoldaşlarına tapşırdı.
Mən sevindim. Tez geyinib onlarla bərabər qardaşımın Quranı çıxmasını atama və yaxın qohumlarımıza xəbər aparmağa yollandım…
Biz gülə-gülə gedir və hərdənbir uşaqlardan biri qardaşımın papağını başından alıb yerə vuranda, “mübarək, mübarək!” – deyə çığırırdıq. Məndən ötrü bu şadlığın intəha və əvəzi yox idi. Baharın ilk günlərinə məxsus şən günəş bizimlə bərabər sevinir, gülümsəyirdi.
Bu gündən mən məktəblilər içərisinə daxil oldum. Bu hadisə mənim günlərimin sabahdan axşamadək evdə, küçədə qayğısız oynamaqla keçməsinə son verdi.
Həmin gün axşam atam mənə:
– Bəsdir oynadın, – dedi, – sabahdan sən də məktəbə getməyə başlarsan.
Mən bu qərardan son dərəcə xoşlandım, qardaşım kimi məktəbə getməyə çoxdan həvəslənmişdim. O gecəni də qarşısında bulunduğum böyük bir hadisənin həyəcanı içində keçirdim: düşüncələrdən yorulub yuxuya gedə bildimsə də, yenə də yuxuda məktəb düşüncələrindən azad olmadım…
Mirzə Hadinin məktəbi uzun və dar bir otaqdan ibarət idi. Otağın işıq mənbəyi bircə qapı və bir də damdakı şüşələnmiş balaca pəncərəvari bir baca olduğundan, otaq lazımi qədər işıqlı deyildi. Qapının sağ tərəfində sandalya üzərində molla özü oturmuşdu. Molla uzun və qara müştüyün başına sancılmış eşmə papirosa qullab vuraraq, ətrafına tüstü yayırdı…
Molla məni görcək başını əyib eynəyinin üstündən baxdı və sonra uşaqlara müraciət edərək, mənə yer verilməsini təklif etdi.
Məktəbin yerinə həsir döşənmişdi. Həsirin üzərinə ayaq qoyulduqca toz qalxır və havadan gəlmiş uşaqları asqırdırdı.
Otağın divarları uzunu düzülmüş taxta pillələrdə ikişər cərgə oturmuş şagirdlərdən yuxarı pillədəkiləri kitab, aşağıda oturanları “çərəkə” oxuyan idilər. Mən “çərəkə” oxuyanlar sırasında oturdum.
Molla bir-bir şagirdləri çağırıb dərslərini göstərir, kitab oxuyanlara yazı dərsi də verirdi. Şagirdlər yerlərinə qayıdıb, yırğalana-yırğalana dərslərini mütaliə edirdilər.
Birdən molla məni öz adımla çağırdı. Yanımdakı şagirdlər məni dürtmələdilər.
– Dur get, molla çağırır…
Mən qalxıb mollanın hüzuruna gəldim.
– Əyləş, – dedi.
Mən oturdum.
Mizin üzərindən bir kitabça götürüb, mənim qarşımda açdı. Bu, çərəkə idi. Molla qələmyonan bıçaqla hərfləri mənə göstərərək:
– Bu, əlifdir. Bax, buradan buraya kimi, bu zəbərdir, bu oldu ə. Bu beydir, buradan buraya kimi, bu da onun bir nöqtəsi…
O deyirdi, mən də dinləyir, bir şey qanmayırdımsa da ürəyimdə molla deyənləri höccələyirdim.
Bu qayda ilə molla əbcəd, həvvəz, hutti ləfzlərini “təhlil” edib, mənə bunları hazırlamağı əmr etdi. Mən də bunları höccələyərək, səsimi şagirdlərin xor dəstəsinə qatdım və başqa şagirdlər kimi çərəkə üzərində yavaş-yavaş yırğalanmağa başladım. Mənim təhsilim buradan – bu üsul ilə başlandı. Bu “mollaxananın” da, başqa köhnə üsullu məktəblər kimi, tədris vasitələri ağac və fələqqədən ibarət idi. Bizim mollanın ağac və fələqqə üsulu ilə tələbələrinin müvəffəqiyyətlərini yüksəltməyə çalışması və bu sahədə özünü zabitəli göstərmək istəməsi, ümumiyyətlə, köhnə məktəblərin adi ənənəsi qəbilindən olduğundan bu xüsusda yazmaqdan vaz keçirəm.
1902-ci ildən Bakı rus-tatar məktəbində oxumağa başladım. Əvvəlcə İçərişəhərdə Əbdüləlibəy Vəlibəyovun müdiriyyətində bulunan 9-cu məktəbdə oxudum. Birinci müəllimim də Vəlibəyov idi. Türkcəni bizə burada Mirzə Muxtar Məhəmmədov təlim edirdi. Bir il burada oxuyub ikinci sinfə keçəndə bu məktəb başqa yerə köçürüldü.
Ona görə ikinci sinfə davam etmək üçün qardaşımla bərabər 1-ci rus-tatar məktəbinə verildik. Həbibbəy Mahmudbəyovun müdiriyyətində olan bu məktəbdə iki il oxuyub məktəbi bitirdim. Burada rus dili və riyaziyyat dərslərindən müəllimlərim Həbibbəy, Abbas Minasazov, Mehdibəy Hacıbababəyov, türkcədən isə Məhəmməd Tağı Atakişiyev idi.
Məktəbdə aldığım hazırlıq realni məktəbinin 1-ci sinfinə imtahan tutmağa imkan verirdi. Lakin realni məktəbinə daxil olmağa bir çox maneələr var idi. Yaş məsələsi, məktəbə məxsus forma geymək məsələsi, tədris haqqı vermək məsələsi, dil məsələsi və sairə.
Realni məktəbinin birinci sinfinə 11-12 yaşından yuxarı şagirdlər qəbul edilməyirdi; buna görə də yaş göstərən təvəllüd şəhadətnaməsi tələb olunurdu.
Bu şəhadətnaməni Tiflisdən şeyxülislam dəftərxanasından almaq lazım gəlirkən, nə mənim, nə də qardaşımın adı metrik dəftərində tapıldı. Bu fəqərəni məhəllə mollaları vasitəsilə “düzəltmək” lazım idi.
Forma məsələsinə gəldikdə, rus paltarı geyib, şapka qoymaq ən çətin işdi: mollaların təsiri altında olan mühitdə şapka qoymaq – rus olmaq kimi tələqqi edilirdi. Buna atam razı olurdusa da, dostları onu bu işdən imtina etməyə çalışırdılar. Bu və ya başqa maneələrə baxmayaraq, edadi məktəbə girməyimiz üçün təlaş edən elm dostları bizi realni məktəbinə imtahan verməyə gətirdilər.
Bahar mövsümü idi. Məktəb müdiriyyəti məktəbə daxil olmaq istəyən uşaqları imtahan edib, qəbul məsələsini payıza – təlim ilinin başlanışına qədər təxirə buraxdı.
Realni məktəbində oxumaq müyəssər olacaqmı, yoxmu? Bu fikir məni tamam yayı rahat buraxmadı. Təlim ilinin başlanmasını böyük bir intizar içində gözləyir, qarşıda olan məmaniətləri rədd etmək üçün vasitələr arayırdıq.
Nəhayət, sentyabr ayı çatdı. Məlum oldu ki, məktəb qardaşımı da, məni də birinci əsas sinfə qəbul etmişdir. Lakin… bir tərəfdən işin maddi cəhəti, o biri tərəfdən də molla və mollaqulaqların təbliğatı, bizi rus məktəbində oxutmaq fikrindən atamı vaz keçməyə məcbur etdi…
Bu əhvalatı dostlarımıza xəbər verdikdə, onlar təzədən atamı razı etmək üçün çalışmağa başladılar… Atam, əsasən, etiraz etmədi. Məktəbdən qayıdandan sonra yenə adi paltarımızı geyib dolanacağımızın mümkün olmasını nəzərə alaraq razı oldu.
Sentyabrın onu idi. Dərslər başlanmışdı. Vaxtında dərsə gəlməyənlərin adı pozulacağı ehtimalı var idi… Məktəbin müdiri Denfer İvan Viktoroviç (mən ona ehtiram bəsləyirəm) qanunu güdməyərək, adımızı pozdurmamışdı.
1905-ci il sentyabrın 10-dan realni məktəbində oxumağa başladım. Realni məktəbinə daxil olmağım üçün çalışan Həbibbəy Mahmudbəyov, Mehdibəy Hacıbababəyov və İbad Əliyevin zəhmətlərini unutmaram. Bu zatların