6
Bugünkü İranın Parfiya, bugünkü farscanın tarixi farsca, tarixi farscanın tarixi parfca-türkcə ilə nıünasibətlərini qavramaq baxımından V. Bartoldun bu sözləri xüsusi dəyər kəsb edir. Bartold sasanilərin ilk mərhələsində öz dövlətləri üçün ədəbi dili, əslində dövlət dilini parflardan hazır götürdüklərini söyləyir. Keçən əsrlərdəki şovinist və avrosentrist mövqedən fərqli olaraq, artıq bu gün parfların türklüyü qəbul olunur. Deməli, Sasanilər parf türkcəsini, bir sözlə türkcəni ədəbi və dövlət dili kimi işlədirmişlər. Sasanilər hind-Avropa mənşəli etnosun dövlətini qururdular. Deyildiyi kimi, ölkədə birlik, sakitlik onların quruculuğunda vacib idi. Bunun üçün də parfları-türkləri özlərindən itələməmək xatirinə parfca-türkcəni ədəbi dil kimi işlətməyi özlərinə rəva bilirlər. Görünür, mühüm bir tutacaq da o olmuşdur ki, həmin dövrdə ölkədə ikidillilik yaşanmışdır: farslar türkcəni, türklər də farscanı sərbəst bilmişlər. «İqor polku haqqında povest»in yarandığı dil mənzərəsi kimi: əsər yaranan dövrdə türk və slavyan ikidilliyi olmuşdur. Və həmin dövrdə türkcəni başqa xalqların da bilməsi Parfiya dövlətinin, həm də parfcanın Şərqdəki mövqeyi ilə bağlı imiş. Belə mənzərə çox dövlətlərin tarixi təcrübəsində olub (fransızca ilə bütün Avropanın, türkcə ilə bütün Şərqi dolanmağın mümkün olmuş olmasını xatırlayın. Bu haqda bizim «Azərbaycan ədəbi dili tarixi» [2 hissə, Bakı, 1987) kitabımıza baxın). Ümumiyyətlə, bir dilin başqa xalqın ədəbi dili olması faktları da az olmayıb və bu gün də var (tarixən Azərbaycanda ərəb, fars dilləri, Hindistanda ingilis dili və s.).
Sonrakı dövrlərdə, görünür, qarışma, çarpazlaşma prosesi getmişdir, farsların az olduqları yerlərdə farscanın türkcənin, türklərin azlıq təşkil etdiyi regionlarda parfca-türkcənin farscanın içində əriməsi baş verib.
Hesab etmək olar ki, bu ənənə islam qəbul olunarkən və ondan sonra da davam etmişdir. Bu zəmində türk şairləri farscanı farslar qədər mükəmməl bilmiş və fars dilində dünya ədəbiyyatının şedevrlərini yaratmışlar (Xətib, Qətran Təbrizilər, Nizami Gəncəvi, Xaqani və başqaları). Eləcə də fars şairləri türk sözlərindən bol-bol istifadə etmiş və anlaşılmasından heç bir nigarançılıq çəkməmişlər (Suzani, Ənvəri, Naser Xosrov, Şəmsəddin Əhmədi, Moizzi və başqaları).
Bilindiyi kimi, Firdovsi «Şahnamə»ni ancaq fars sözləri ilə yazmağa çalışmışdır. Yəqin bu cəhdilə Firdovsi bir milliyyətçi fars şairi kimi onun zamanında hələ də davam edən türk-fars ikidilliyinə son qoymaq istəmişdir T.H.
7
Ruscada fəslin adı «Москальские истории»-dir. V. Dalın lüğətində «москаль» sözü belə şərh olunur. Mосквич (moskvalı), pycский (rus). Deməli, «moskvaçılıq», «rusçuluq» məzmununu bildirir. Deməli, Rusiya ərazisindəki qədim xalqların tarixi rolu, rus mədəniyyətinin yaranmasındakı iştirakı rədd edilibmiş. V. Dalın lüğətində moskalla bağlı belə kəlamlar var: «Kто идет? Черт. Ладно, абы, не москаль» (Kim gəlir? Şeytan. Təki moskal olmasın); «C москалом дружись, а камень за пазухой держи» (Bizdəki qarşılığı: İtlə dostluq elə. çomağı əlindən qoyma); «Знает москаль дорогу, а спрашивает» (Moskal yolu bilir, yenə soruşur– kütlük bildirir). XIX əsrdə yazıya alınmış bu kəlamlar, deməli, xalqda çoxdan olub. Bu, əvvələn, rus millətinin mənşəyində müxtəlif etnosların durduğunu, ikincisi, Moskvanın dövlət siyasətinin qərəzliyindən geniş xalq kütləsinin narazı qaldığını göstərir-T.H.