Anbardar Məlikin məktubu da elə o günlərdə gəldi. Məlikin arvadı Səltənət bir gün Gülruxun qabağını kəsib:
–Ay Gülrux, başına dönüm, kişidən kağız gəlib, onu mənə oxu, sən allah, – dedi.
Gülrux da oxudu. Kaş heç oxumayaydı. O kağız onun qanadlarını qırdı, ümidlə, intizarla çırpınan ürəyinə inamsızlıq toxumu səpdi. Bu, Məlikin məktubundakı bircə cümlənin təsiri ilə yarandı. O yazmışdı: «Burada o qədər adam qırıldı ki, Qara dəniz dönüb qırmızı dəniz oldu, Səlti.
Həmin gecə Gülrux çox pis yatdı. Yuxuda qan gördü. Səhər qayınanasına dedi: «Qan görmüşəm yuxuda!» Gülzar arvad qüssəli-qüssəli yozdu: «Qan qovuşuqdu, bala». Yox, onun qəlbində yaranan ümidsizlik azalmadı. «Bəs niyə məktub gəlmir?! Sağ olsaydı, İslam kağız yazardı». Onun dərya ümidi damcı-damcı axıb harasa getdi. Getdi və ancaq bu zaman o Gülrux, özünü kimsəsiz və bədbəxt hesab elədi. Elə həmin günlərdə də İldırım Gülruxu tora sala bildi. İldırım, qüdrətlilərin kənd sovet sədri, caydaq bir adamdı. O qədər arıqdı ki, deyərdin bəs bu heç nə yeyib-içmir. Burnunu tutsan canı çıxar. Arıq, ətsiz sifətində, seyrək qaşları altda parlayan çuxura düşmüş gözləri, ağzının üstünə qədər uzanan iri burnu və yastı çənəsinin altında udqunan zaman tez-tez aşağı-yuxarı qalxıb-enən yumru hülqumu onu çox qəribə, göstərirdi. Baxanda özünü gülməkdən güclə saxlayırdın.
Amma caydaqlığına baxmayaraq həddən artıq cəld və çevikdi. Onu əsgər aparmamışdılar. Deyirdilər «xarab çıxıb». Bu o demək idi ki, yəni İldırım xəstədi.
Qüdrətlidə axar-baxarlı bir yerdə qəşəng imarət ucaltmışdı. Ailəsi dörd nəfərdən ibarətdi: arvadı Bikə, iki oğlu və özü. Bikə çox qara olduğuna görə kənd arasında ona Ərəb Bikə deyirdilər. Düzdü, yaxşı geyinərdi, boyun-boğazı, qulağı, ağzında dişləri bərq vururdu, ancaq bununla belə kişinin qızı qaraydı da.
İldırım Gülruxu çoxdan gözaltı eləmişdi. Onunla kəlmə kəsmək, atəşin gözlərinə baxmaq, ipək tellərini oxşamaq, – İldırımın indi yeganə arzusu bu idi. «Gülruxu ələ alsam, vijdan haqqı, elə bil faşist Almaniyasını qabağımda diz çökdürmüşəm» deyə düşünür, gecə-gündüz yollar, tədbirlər arayıb axtarırdı. Gülruxun, bu sadəlövh, bütün insanları İslam kimi təmiz qəlbli hesab eləyən bu qadının eşqinə düşəndən bəri o öz arvadı ilə yola getmir, hiss eləmədən yavaş-yavaş evdən soyuyurdu. Təkcə körpə uşaqlarını görəndə ata olduğunu, ailə başçısı olduğunu xatırlayırdı.
İldırım tez-tez atlanır, briqadalara çıxırdı; Gülruxu görmək üçün… Tez-tez kolxozçuları yığıb iclas eləyirdi, Gülruxa baxmaq üçün… Axşamlar camaat çöldən, kolxoz işindən qayıdıb gəldikdən sonra qapıları bir-bir döyüb evləri gəzirdi, Gülruxgilə gəlmək üçün…
O, çox usta tərpənirdi, məqsədini heç kəs, hətta uzun müddət Gülruxun özü də bilmədi. Səbəbi bu idi ki, o, bir xeyirxahlıq pərdəsinə bürünmüşdü, imkanı olduğu qədər hamıya yaxşılıq eləyirdi. Kənddə ondan narazı olan çox az adam tapardın.
…Bir dəfə o, payızın dodaq çatladan şaxtasında; çöldə pambıq yığan Gülruxa yanaşdı. Yığdığı çəngə pambığı gülə-gülə gəlinin önlüyünə qoyanda onun ətli buduna toxundu, ürəyi nanə yarpağı kimi titrədi. Bundan əvəzsiz nəşə alan İldırım ovcunu yenə doldurub əsə-əsə Gülruxa yaxın gəldi. Gəlin əlini açdısa da o, əvvəlki kimi pambığı önlüyə təpdi, əlinin arxasını yenə onun buduna toxundurdu… Özünə elə görkəm verdi ki, bu, guya təsadüfən oldu…
Sonra o, Gülruxun çaqqanaqların didib dağıtdığı barmaqlarına, çör-çöpün cırıb qanatdığı dolu ayaqlarına baxıb dedi:
– Sənə çöldə işləmək yaraşmır heç, vijdan haqqı. Neyniyəsən. Zəmanənin boynu sınsın… Gülrux əllərini önlükdə qurdalaya-qurdalaya:
– Camaat necə, mən də elə, ay İldırım qağa… – dedi.
– Yox, vijdan haqqı, sənə yaraşmır… Mən səni belə görəndə gecələr yuxum ərşə çəkilir. İlan vuran yatır mən yox… Neyniyim. Ürəyimnən bacarmıram. Dünyada ürəyiyumşaq olmaqdan da pis şey yoxdu, vijdan haqqı.
– Ömrün uzun olsun…
– Axırı o gün fikirləşmişəm, demişəm, balam, bizim idarəyə onsuz da bir adam lazımdır, yox? Vijdan haqqı, düz sözümdü, çöldə bu əziyyətlə işləməkdənsə, yenə sil-süpür eləmək asandır, bala. Arvad işidi. Elə gəlib gündə bircə saat gözə görünərsən, qalanıynan işin yoxdu.
– Ömrün uzun olsun, qağa.
Həmin gecə Gülrux çox gec yatdı. Gözünə yuxu getmirdi. İldırımın gündüzkü hərəkəti heç yadından çıxmırdı. Hərdən Gülruxa elə gəlirdi ki, İldırım: ölü əlinə bənzər qansız, damarları görünən əlini onun bədənində gəzdirir. «Deyəsən kişinin başqa niyyəti var, axı? Yaman canyananlıq eləyir! – Sonra bu fikrindən utandı. – Gör mən nələr düşünürəm? O mənə yaxşılıq eləmək istəyir, mən isə…», ürəyinə dammış bu şübhəni özündən uzaqlaşdırmaq istədi. O axşam bacarmadı. Ancaq sonra baş vermiş bir hadisə bu fikri onun beynindən çıxartdı. Əhvalat belə oldu:
…Günlərin birində kənd soveti sədrinin köməkçisi Murtuz hay-haray sala-sala Gülruxgilə gəldi. Kağız gətirmişdi. Vergi kağızı… Gülruxgil həyətyanı sahə üçün vergi verməli idi. Gülruxun gözləri böyüdü. Axı onlar indiyəcən bu qədər vergi verməmişdilər?! Bəlkə səhv düşüb?
Gülrux kağızı götürüb İldırımın yanına getdi. Gurhagur yanan peçin qırağında dayanıb pəncərədən çölə baxan İldırım onu gülərüzlə qarşıladı:
– Hə, buyur, buyur.
Gülrux kağızı irəli uzatdı.
– İldırım qağa, bizim bu kağız deyəsən səhv düşüb, axı…
– Əvvəl bir otur. De görüm necəsiz? Necə dolanırsız?
– Yaxşıyıq, İldırım qağa, ancaq bu kağız… İldırım kağızı alıb baxdı.
– Hə, bunu deyirsən? Yox vijdan haqqı, səhv-zad düşüb eləməyib,– o gülümsündü, sağ əlini yavaş-yavaş ağarmağa başlayan qalın saçlarına çəkdi, – necə yazılıb, elə heylədi. Sən ki uşaq döyülsən. Bilirsən ki, ağır zamandı, müharibədi. Adamlarımız düşmənlə ölüm-dirim davasına giriblər. Onlar üçün çörək lazımdı? Lazımdı… Bizim borcumuzdu, gərək… Bir də… hökumətin zakonudu da! Özün bilirsən ki, qanunu dəyişmək ixtiyarımız yoxdu bizim. Vijdan haqqı, olsaydı bu saat dəyişərdim. Yüz elə qanun qurban olsun…
– Çox sağ ol, İldırım qağa. Balaların sağ olsun. Siz bizi elə şirin dilnən dindirirsiz, adam…
– Borcumuzdu bizim, vijdan haqqı, mən o rəhbər işçilərdən