Yeri gəlmişkən, əlamətdar haldır ki, Ceyhun bəy Hacıbəylinin arxivi by gün öz vətənindədir. Bu isə Ramiz Abutalıbovun xidməti kimi xüsusi olaraq qeyd edilməlidir. Belə ki, arxiv sənədlərini məhz o əvvəl Moskvaya, oradan isə Bakıya gətirərək S.Mümtaz adına Mədəniyyət və İncəsənət Arxivinə təqdim etmişdir.
Mühacirət həyatının son illərini daha da ağır nisgillə keçirən Ceyhun Hacıbəyli xatirələrində çox xəfif və kövrək bir şəkildə ötənlərə nəzər salaraq yazırdı: “Doğmalarımdan ayrılmağımın həsrətini bu qırx il ərzində tez-tez çəkirəm. Ən çox da yadıma düşən bacılarımdı. Bəzən də anamın və ortancıl qardaşımın surətləri bacılarımın surətlərini əvəz edir”.
Bu xatirələrin bir qismi Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu tərəfindən tərcümə edilərək çapa hazırlanmışdır. Tanınmış tərcüməçi və şair, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Şamil Zamanın fransız dilindən tərcümə etdiyi Ceyhun bəy Hacıbəylinin “Bir il xəyallarda və bütöv bir ömür” adlı kitabı Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının qiymətli nümunəsidir.
Bu kitab görkəmli ziyalının ömrünün son illərində qələmə aldığı, həyatının xəyallar-qarabasmalar və yuxu arasında, arzular və gerçəklik içərisində çabalayaraq yaşadığı xatirələrdən və yuxulardan ibarətdir. Bu, uzun illərini vətən həsrəti ilə yaşayan bir ziyalının ahıl çağlarında belə o həsrətin yanğısı ilə qovrulduğunu, yuxularında da, xəyallarında da bundan qaça bilmədiyini göstərməkdədir. Burada yuxu həm də seçilmiş bədii üsuldur.
Xatirələrdə bir çox həqiqətlər sətiraltı, bir çox faktlar isə yuxu örtüyü ilə təqdim edilsə də, onlardan belə Ceyhun Hacıbəylinin şəxsiyyəti, yaşadığı həyat, duyğuları, həsrəti və narahatçılığı haqqında aydın təsəvvür etmək mümkündür.
Bu kitab təkcə onun yaşantılarına deyil, anası, atası, qardaşları, böyüdüyü və yaşadığı mühitə də işıq salır.
Bütün bunlara görə Ceyhun Hacıbəylinin “Bir il xəyallarda və bütöv bir ömür” adlı xatirələri Azərbaycan mühacirəti haqqında qiymətli mənbədir. İlk dəfə kitab halında oxuculara təqdim edilən bu xatirələr təsirli bir povest təsiri bağışlayır.
İsa Həbibbəyli
akademik
Bir il xəyallarda və bütöv bir ömür
Axırıncı dünya müharibəsi zamanı taleyin sarsıdıcı zərbəsi məni çox çaşdırdı və keçirdiyim sıxıntını azaltmaq üçün daha rahat bir sığınacaq axtarıb tapmağa məcbur etdi. İstəyirdim və indi də istəyirəm ki, gəldiyim bu fəlsəfi qənaət yaşadığım həyatda arzularımın da, rastlaşdığım reallığın da rolunu dəyişdirsin. Beləliklə, özümü inandırmaq istəyirəm ki, bu qədər reallıq əslində, uydurmadan başqa bir şey deyil. Belə bir reallıq ümumiyyətlə, mövcud ola bilməz.
İstərdim ki, ömrümün yerdə qalan hissəsində mənim üçün əlverişli bir şərait yaransın, yaşamaq üçün çox sıxıcı olan bu ağır vəziyyət bir az da olsa yüngülləşsin. Ona görə də bütün şübhələrdən, zamanın və məkanın maneələrindən keçərək keçmişdəki işlərimi geridə qoymaq, qəmgin, kədərli anlardan yayınaraq gecə fantaziyalarına güc vermək istəyirəm. Əlbəttə ki, Morfenin xatirinə. Hər yerdə baş olmaqdansa, belə etmək daha yaxşıdır.
Həyatımızın səlis, düzgün şəkildə göstərilməsi labüddür. Qaçılmaz təhlükə qarşısında qalarkən İnsan hansı hala düşürsə, bu zaman da qeyri-adi və qəribə təəssürat yaşayırsan: sanki bir göz qırpımında bütün həyatınız gözləriniz önündən gəlib keçir. Bəzən eyham şəklində görünür, bəzən isə kaleydeskopda olduğu kimi rəngbərəng naxışlar kimi sayrışır. Xəyal deyilən şey isə onu az, həm də kiçik dövriyyələrlə göstərir – yəni yeganə fərq bundan ibarətdir.
Fikir həyatımızı epizodik, qarmaqarışıq formada, bəzən qabarıq, alleqorik, bəzən eyham, kinayə şəklində, bəzən isə gümanlarla eybəcər formaya salınmış halda əks etdirir. Ağız-burnunu əyir, hətta real həyatdan daha təsirli formaya salır; incəlik, dəqiqlik, təqdimatın müxtəlifliyi, vəziyyətin, dəyişikliyin forması xəyallarımı kiçik detallarına qədər qeyd etməyə vadar edir.
İnanıram ki, bütün bu yazılanlarda marağa layiq olan materiallar, maddələr, diqqətiçəkən, dolaşıq salın-mış, yaxud, insanı fikirləşməyə, düşünməyə vadar edən mövzular var; deyilənlər təkcə yuxuyozma, psixoanali-tika, yaxud hər şeyi bilmək həvəsindən doğan bir şey deyil. Xeyr, bu, bir mədəniyyəti dərindən öyrənməyə çalışan adi oxucunun istəyi, arzusudur. Əslinə baxsan, “fantastik” təhlil belə bu yazılanları “realist” əsərlər cərgəsinə qataraq ədəbiyyat nümunəsi kimi doğrulda bilməyəcək. O, xəyalların böyük hissəsinin mənasını asanlıqla başa düşəcəkdir: Morfe elə müəllifdir ki, tez-tez “İ” hərfinin üstündə nöqtələr qoyur. Yerinə nöqtələr qoyulmuş boş yerlərdə isə arzunun nədən ibarət olduğunu başa düşmək, misralar arasında əlaqə yaratmaq isə oxucunun öhdəsinə düşür.
Beləliklə, o, qarşısında qalaqlanmış, xırdalıqlarla dolu yetmiş illik həyatı tikə-tikə edib orada ötəri bədbəxtlikləri və sübutu olan xoşbəxtlikləri görəcək, taleyin fantaziyası ilə zənginləşdirərək istədiyi kimi göstərə biləcəkdir… Çünki Morfe hər şeyi çılpaq şəkildə qoymuş, aydın göstərmişdir. Heç kimdən heç nə gizlətməmişdir. Özü də mahir övliyadır.
Bu, məxfi saxlanılmış bəzi şərhləri başa düşməyə imkan verir və şərait yaradır. Şərhlər isə bəzən ətraflı olur və hər tərəfə səpələnmiş müəmmaların başa düşülməsi üçün səbəbə çevrilir; Çünki özü başa düşüləndir, bəşəridir: axı həyatın – ömrün süqutuna doğru insan daha çox naqqala çevrilir. Bir qədər sonra isə gözünə keçmişdən başqa heç nə görünmür. Bu gün mövcud olmayan bir şeyə çevrilir.
İndi mənim də həyatımın kart oynanan yerlərə tez-tez baş çəkməkdən və orada qəddar, qaçılmaz reallığı bir müddətlik də olsa aldadıb çaşdırmağa cəhd etməkdən başqa heç bir cazibədarlığı qalmayıb.
Vaxtımın qalan hissəsinə gəlincə, oxucu burada mənim yaşadığım sönük və yeknəsəq günlərdən başqa heç nə tapmayacaq. Heç bir hədəf onun gözünə görünməyəcəkdir. Ola bilsin, kart oynanılan salonlarda qadınlar üstünlük təşkil etdiyi üçün yaranacaq təəssürata öz təsirini göstərəcək, hətta hansısa psixoanalitikin peşəkar baxışlarını bir çox xırdalıqlara cəlb edərək özünə aludə edəcək, şirnikləşdirəcəkdir… Niyə də olmasın? Amma həyatımın bu hissəsi mövcud olan şeyləri nə sıxışdırıb “kənara atır”, nə də maneələri yox edir. Uzaqbaşı, yatmaq ərəfəsində haqqında danışdığım bu cinsdən “əvəz çıxmaq üçün” və öz ruhumu sakitləşdirmək xatirinə istifadə edildiyini anlayacaqdır.
Burada bir şeyi xüsusi olaraq qeyd etməliyik ki, hansısa kişinin ədəbazlığı indiyə qədər təhtəlşüur və instinktiv formada açıqdan-açığa