Dərbənddən başlanan əzablı yol. Ağababa Rzayev

danışır, şeirlər oxuyur, təhlil edirdi:

      “Ərəb şairlərinin gücü ondadır ki, onlar öz həyatlarının unudulmaz dəqiqələrini, vətən-lərinin gözəlliyini, qəzəblənmiş aslanı, yel qanadlı bədəvi atını, dözümlü dəvəsini, çılpaq qayaları, dağ sellərinin gurultusunu, məhəbbəti, igidliyi və xeyirxahlığı ən təbii boyalarla tərənnüm və təsvir etməkdən yorulmurlar!..”

      Məhəmmədəli getdikcə coşğunlaşır, sanki qarşısında oturmuş dörd nəfər ingilisə deyil, saysız-hesabsız adamla dolu böyük bir məclisdə

      mühazirə oxuyurdu. “Ərəb şairləri xeyirxahlığı tərənnüm edir, nöqsan və eyiblərə gülür, bədbəxtlərə təskinlik verir, səadət və bəxtiyarlıq 38

      zirvəsində olanları bir gün qaranlıq və soyuq uçurumlar gözlədiyini xəbərdarlıq edirdilər. Ana dilini gözəl bilən və poetik istedadlı olan hər ərəbin ilk işi öz nəslinin, öz tayfasının şərəfini, azadlığını, ləyaqət və şöhrətini tərənnüm etmək idi”… Gecə yarıdan keçir, müəllim yorulmadan danışır, tələbələr zövqlə dinləyir, insan zəkasının qüdrəti onları heyrətə gətirirdi.

      Müəllimin məharəti ingilisləri elə sehrləmişdi ki, öz işləri də yaddan çıxmışdı. Vətənlərini atıb bu uzaq, yad, cansıxıcı diyara gəlməkdə onların məqsədləri yalnız dil öyrənmək deyildi. Onların əsas məqsədi adamları öz dinlərindən döndərib, xristianlığı qəbul etdirmək, müqəddəs kitablarını Şərq

      dillərinə

      tərcümə

      etdirib

      Rusiya

      müsəlmanları

      arasında

      yaymaq

      idi…

      Məhəmmədəlini bu işə cəlb edə bilsəydilər…

      Böyük zəka sahibi və gələcəkdə şöhrət zir-vəsini fəth edəcək bu müsəlman oğlu xris-tianlığı qəbul etsəydi, illərlə bu şəhərlərdə sürünən yüz missionerin işini görərdi. İngilis missioner dəstəsinə rəhbərlik edən Qleni və Mikfersonu in-di yalnız bu məsələ düşün-dürürdü… Sonralar çox böyük gələcəyi olan bu müsəlman ‒ xristian alimini İngiltərəyə aparmaq da olardı… Elmin, 39

      diplomatiyanın qüdrətini Şərq xalqlarını ingilis imperiyasının müstəmləkəsinə çevirmək məqsə-dinə yönəldilmiş siyasətdə Məhəmmədəli çox güclü silah ola bilərdi…

      …Lakin Məhəmmədəli də fürsəti əldən vermirdi. Bir ildə o, ingilis dilini o qədər mükəmməl öyrənmişdi ki, Bayronun şeirlərini, Şekspirin əsərlərindən monoloqları əzbərdən deyirdi. İngilislərin heyrəti və heyranlığı yerə-göyə

      sığmırdı. İngiliscə şeir deyəndə onun şərqli olduğunu müəyyən etmək olmazdı.

      Qlenlə

      Mikferson

      bütün

      qüvvələrini

      Məhəmmədəliyə tərəf çevirmişdilər. İllər ötəcək, vətənlərinə qayıtmış missionerlər “Xristian albomu” jurnalında məqalə dərc etdirəcək və

      yazacaqlar: “Missionerlər adətən missiyada işləyən müsəlman müəllimlərlə aralarında fikir ayrılığı mövcud olan məsələlər barəsində

      mübahisəyə girişmirdilər. Lakin başqalarından fərqli olaraq Məhəmmədəlinin davranışında və

      münasibətlərində o qədər sadəlik, səmimiyyət var idi ki, o, bütün təbiəti, xarakteri ilə özünün fanatik və hər şeydən nagüman həmyerlilərindən o qədər fərqlənirdi ki, missionerlər onunla ün-siyyətdə özlərini daha asudə və sərbəst hiss 40