Köylü hərəkatı və Lenin milli siyasəti. Mirzəbala Məmmədzadə

mətbəəsini aşkarlayır və gizli təşkilatın üzvlərini həbs edir. M. B.Məmmədzadə isə yenə də gizlənə bilir. Onları məcbur edirlər ki, gizli təşkilatı buraxdıqları haqqında mətbuatda bəyanatla çıxış etsinlər.

      M.B.Məmmədzadə gizli şəraitdə işləməkdə nə qədər mahir olsa da, onun Azərbaycanda qalması və fəaliyyətini davam etdirməsi mümkünsüzləşir. Çünki hər yerdə “Mirzəbalayevşina”dan söhbət gedir, ona qarşı mübarizə yolları aranırdı. Belə bir zamanda Mirzəbalanın ÇK-da işləyən Lavrent Beryanın anasının evinə getməsi, orada bir necə gün gizlənməsi, L.Berya ilə görüşü, keçmiş dostluqları naminə ölkəni tərk etməsinə yardımçı olacağını vəd etməsi də maraqlı faktlardandır.

      Lakin Mirzəbala son anda L.Beryaya inamsızlıq nümayiş etdirərək onun planlaşdırdığı yolla deyil, özünün planıyla qaçır. Bu işdə ona Bakıda keçmışdə qoçuluq edib, M. Ə.Rəsulzadə ilə tanışlıqdan sonra qoçuluqdan əl götürüb milli hərəkata qoşulan Balasadıq Zeynalovun yardım etdiyi söylənilsə də, Mirzəbala Məmmədzadə özü bu yazılarında bu məsələyə aydınlıq gətirməyib.

      Məlum olan odur ki, Mirzəbala İranın Rəşt şəhərinə gedir, hətta orada müəllimlik etməyə başlayır. Lakin Rəştdə çox yaşaya bilmir. ÇK əməkdaşları onun Rəştdə olduğundan xəbər tuturlar. Başqa ölkənin ərazisi olmasına baxmayaraq, Mirzəbalanı həbs etmək üçün xüsusi plan hazırlayırlar. Hətta bu məqsədlə xüsusi gəmi və mühafizə dəstəsi də göndərirlər. Onlar bu planın reallaşacağına o qədər əmin olurlar ki, Bakı həbsxanalarında istintaq altında olan Milli Müqavimət Komitəsinin fəallarına M. B.Məmmədzadənin Rəştdə həbs edilərək gəmiylə Bakıya gətirildiyini deyirlər. ÇK-nın əməliyyat planından dostlarının köməyi ilə xəbər tutan Mirzəbala gizlicə Tehrana gedir.

      O, İranda olarkən Sulduzda, İravandüzdə, Təbrizdə yaşayıb işləsə də, daim siyasi fəaliyyətdən əl götürməmiş, Müsavat partiyasının özəklərini qurmuş, Azərbaycandakı və Türkiyədəki məsləkdaşları arasında bir körpü qurmuşdur.

      Bundan olduqca çox narahat olan Sovet hökuməti milliyyətcə erməni olan, Türküstanda Ənvər Paşanın yerinin müəyyənləşdirilməsində və öldürülməsində fəallıq etmiş, ÇK-nın şərq şöbəsinin müdiri vəzifəsinə yüksəlmiş Ağabekovu İrana göndərir. M. B.Məmmədzadə isə İranda olduğu müddətdə Azərbaycanla əlaqə saxladığı kimi, İstanbulda olan M. Ə.Rəsulzadə ilə də sıx əlaqə saxlayır, hətta “Yeni Kafkasiya” jurnalına məqalələr də yazırdı.

      1926-cı ildə İstanbula gələn Mirzəbala milli mübarizənin öncülü kimi təşkilatı işlər aparmaqla kifa-yətlənməmiş, nəşriyyat işlərini canlandırmış, İstanbul Universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olmuşdur. Onun fəaliyyətini gözdən keçirdikdə enerjisinə heyran qalmamaq olmur. Mühacir həyatı yaşayan, məişət qayğıla-rıyla hər an üzbəüz qalan bir tələbənin bu qədər məqalə yazması, təşkilatı işlə məşğul ola bilməsi bəzən inandırıcı görünmür. Amma mövcud olan faktlar da ortadadır. Onları inkar etmək də mümkün deyil. Qəzet və jurnallar nəşr etmək, onlara məqalələr yazmaqla yanaşı, kitablar da tərtib və redaktə edirdi.

      1930-cu ilin sentyabr ayında Türkiyənin Xarici İşlər Naziri Tevfik Rüştü Moskvaya rəsmi səfərə gedir. Qarşılığında SSRİ Xarici İşlər Naziri M.Litvinov 1931-ci ilin oktyabrında Ankaraya rəsmi səfərə gəlir. İki ölkə arasında razılıq əldə edilir ki, bir-birinin əleyhinə təbliğat aparan, təşkilatlanan qrupların fəaliyyətinə son qoyulsun. Beləcə Türkiyədə yerləşmiş və təşkilatlanmış siyasi mühacirlərimiz ölkəni tərk etmək zorunda qalırlar.

      Araşdırıcıların bəziləri M. B.Məmmədzadənin Türkiyəni 1930, bəziləri isə 1931-ci illərdə tərk etdiyini yazırlar. Bu da o qədər inandırıcı görünmür. Çünki “Bildiriş” qəzetinin son sayınadək məsul müdir M. B.Məmmədzadə olmuşdursa, 1930-cu və ya 1931-ci ildə necə mühacirətə gedə bilərdi? O, çox qısa bir müddətdə məsul müdirliyi B.Süleymanlıya təhvil versə də, qəzetdə məqalələrlə çıxışına ara verməmişdi. Hər həftə baş məqalələri o yazmışdı. Bunlar da operativ informasiyalarla zəngindir. Xaricdə yaşamaqla qəzetə belə ardıcıl məqalələr yazmaq inandırıcı görünmür. Bir də nəzərdən qaçırmamalıyıq ki, onun siyasi mühacirdən çox Universitetin Hüquq Fakültəsinin tələbəsi olmaq statusu vardı. Gənc araşdırıcı, M. B.Məmmədzadə haqqında 2006-cı ildə İstanbulda “Azerbaycan siyasi düşünce tarihi ve Mirze Bala Mehmetzade” kitabını nəşr etdirmiş Əfqan Vəliyev məsələyə aydınlıq gətirərək bu mühacirətin 1932-ci ildə baş verdiyini yazır.