Bəhmənyar bir az fikirləşəndən sonra dəmirçixananın bir küncündəki torpaqdan ovçuna bir qədər tökərək deyir: – Odu qoyun torpağın üstünə aparım. Uşağın dərrakəsi və zəkası Şeyxin xoşuna gəlir və onun tərbiyəsi ilə məşğul olmağı oradaca öz öhtəsinə götürür. “Təhsil" kitabından da aydın-aşkar göründüyü kimi İslam dinini qəbul etmişdir. O, 458-ci ildə vəfat etmişdir.
Əbu Əli Sina. Hüseyn bin Abdulla bin Həsən bin Əli bin Sina ləqəbləri: Hüccət-ül-həqq, Şərəf əl-mülk, Şeyx ər-Rəis adı ilə məşhurdur. İranın böyük alimi, filosofudur.
Qısa icmaldan görünür ki, Nəsirəddinin müəllimləri böyük ustadlar, elmi yaradanlar olmuşlar. Nəsirəddin də öz əllərini bu böyük nəhənglərin möhtəşəm çiyinlərinə qoyub bu qədər yüksəkliyə qalxa bilmişdi. Bu ustadların hikməti nəticəsində o özünü dərk etmişdi, insanın varlığını dərk etmişdi. İnsan nədir, kimdir, o nəyə qadirdir. Həyat nədir, onun əvvəli və sonu nədir. Günəş, Ay, ulduzlar, səma, kainat nədir, bunların sirrini insan açmalıdır. İnsan buna qadirdir, o ki, bütün mövcudatın ən şərəflisidir, zamanın düşünən beynidir, “çünki ağıllı adamlar üçün ən aşkar və ən aydın dəlil onların özlərinin varlığıdır". Çox sonralar keçdiyi məktəbi xatırlayan, ustadlarını yad edən alim yazacaq ki, "Müəllim cismani ağa, ruhani atadır… Nəfs fəzilətdə cismə nisbətən nə qədər yüksəkdirsə, müəllimin də haqqı atanın haqqından o qədər çoxdur… Müəllimin tələbəyə olan məhəbbəti xeyirxahlıq məhəbbəti nöqteyi-nəzərindən də atanın oğula olan məhəbbətindən haman nisbətdə üstün olar, çünki onun tərbiyəsi tam fəzilət, mənəvi qida, xalis hikmət əsasında olar".
Müəllimlər müxtəlif, fənlər müxtəlif, istiqamətlər müxtəlif. Təhsil aldığı şəhərlər, məktəblər, mühitlər də, ustadların təlim tərzi də müxtəlif. Ustadların ustadlarının da təhsil üslubu müxtəlif. Burada çox şey tələbənin istedadından, qavrama bacarığından, dərketmə sürətindən, açıqgözlülüyündən, inadkarlığından, zəkasından, idrak sürətindən, zehin aydınlığından, hafizəsindən, ağıl gözəlliyindən, təmkinliyindən, dözümlüyündən, vüqarından, şəfəqqətindən asılıdır. Nəsirəddini hamı, hər yerdə eyni cürə qəbul etmir. Çünki onun ustadlarına olan münasibəti də müxtəlifdir. Nəsirəddin ustadlarının dünyagörüşlərini də eyni şəkildə qəbul etmirdi. Ustadlar da hamısı ona eyni gözlə baxmırdı. Bu tələbə hamıdan seçilir, onda bir-birinə zidd, fikirlər özünü büruzə verir, o, ustadlara hamıdan çox, həm də çox mürəkkəb suallar verir, aldığı hər cavabla sakit olmur, mübahisəyə girişir, öz iradlarını sübut etməyə cəhd edir. Bu gənc utanmır, çəkinmir, iradlarını, şübhələrini gizlətmir. Hər almaq istədiyi cavabda həqiqət axtarır, yeri gəldikcə Tövratdan da misallar gətirir; sübut üçün İsa peyğəmbərin aşağıdakı hikmətini misal gətirir: "Mən Tövratın ehkamlarını batil etməyə gəlməmişəm, təkmilləşdirməyə gəlmişəm".
Nəsirəddin təkcə ustadların dediklərini oxumur, daha çox oxuyur, hər deyilənlə kifayətlənmir, yeni mənbələr axtarır, ustadlarının kitabxanalarından çıxmır. Oxuduğu bütün kitablar həm yaxşısı, – həm ortababı, həm pisi – onun dərdlərinin dərmanıdır; – biri sakit edir, o biri gözünü açır, bəzisi onu cuşa gətirib üsyankar edir. Fantaziyası o qədər güclü idi ki, kitab müəlliflərinin cürət edib demədikləri fikirlərini də oxuyurdu. Təkcə oxumurdu, görürdü də.
O, istirahət bilmir. Öz axtarışlarının əsiri olan bu çavan həqiqət axtarır. Çox zaman ona elə gəlir ki, bu həqiqət lap yaxındadır, bu gün də tapmasa sabah, o biri gün tapacaq. O bu inamla yaşayır.
Nəsirəddinin ətrafında ağıllı, zəkalı, istedadlı həmfikirləri də çoxdur. Paxılları da var. Bu paxılların acı nəzərləri, bəzən açıq, bəzən də gizli nifrətləri onu çaşdırmır, bunları soyuqqanlılıqla, təmkinlə qarşılayır. Bunlara diqqətini artırsa həqiqəti axtarmaq, onu tapmaq çətin olar. Ustadları ilə də mübahisələri çox olur, hər deyilənlə razılaşmır. Nəsirəddin haqqındakı rəvayətlərin birində deyilir ki, Qütbəddin Şirazi adlı bir ustad tibb elmindən təlim keçirmiş.
Növbəti məşğələ nəbz, onun vasitəsilə xəstəliklərin müəyyən olunması məsələsinə həsr olunmuşdu. Sonra Qütbəddin Şirazi tələbələri sorğu-suala tutdu. Növbə Nəsirəddinə çatdı. Nəbz haqqında suala cavab verməmişdən qabaq Nəsirəddin soruşdu: "Ustad, düzünü deyim, ya siz dediyiniz səhv fikirləri təkrar edim?" Ustadın icazəsi ilə Nəsirəddin düzünü dedi. Ustad onu qucaqladı: "bala, bu dünyada ustadlıq sənə yaraşır" dedi.
Ustadları Nəsirəddinin əfsanəvi yaddaşına heyran olurdular. "Unutqanlıq elmin düşmənidir". O, heç kimin gözünə görünməyən həyəcanlar keçirir. Bugünkü günüylə yaşamır, sabahı aydın görürdü. Başqaları öz iradələrini cilovlayır, o isə iradə azadlığına yol açırdı. Yox! O, bu xüsusiyyəti təhsil yoldaşlarına irad tutmurdu. Bütün insanlar eyni ola bilməz, "insanların eyniliyi onların məhvidir. Lakin bəziləri tədbirdə, bir qismi fəzilətdə, bir hissəsi şövkətdə, bir dəstə ağılın çoxluğunda, bir güruh istedadın azlığında fərqlənsə, sonuncular birincilərin əli altında alət və vasitə mənzələsində olar, işlər (necə ki, müşahidə edilir) qaydasında gedər, hər kəs öz layiq olduğu işi görər".
İnsan özünü dərk etməlidir.
Ələmut zindanindan gələn səslər
1090-cı ildən 1256-cı ilə kimi ömür sürmüş İsmaililər dövlətinin çox faciəli tarixi vardır. İslamın qatı düşməninə çevrilmiş bu dövlət əsr yarım ismaili təriqətinin bayrağı altında bütün ətraf vilayət və şəhərlərə meydan oxumuşdur. Terroru əsas mübarizə üsulu seçən bu dövlətin başçıları neçə-neçə insanları, neçə-neçə hökmdarları, alimləri qətlə yetirmişdir. Dövlətin mərkəzi olan Ələmut qalası neçə-neçə qanlı faciələrin şahidi olmuşdur.
XIII-əsrin əvvəlində İsmaililər dövlətində daxili çəkişmələr güclənməyə başlandı. Mübarizə əsas etibarilə iki feodal dəstə arasında gedirdi. Birinci dəstə ismaililər təriqətinə son qoyub yenidən islama qayıtmaq, yaxın və uzaq müsəlman ölkələrilə yaxınlaşmaq, bu dövləti daha da gücləndirmək uğrunda mübarizə aparırdı. Bu dəstənin tərafdarları getdikcə güclənirdi. İkinci dəstə isə əksinə olaraq, ismaililər təriqətinə sadiq qalaraq, ətraf ölkə və dövlətlərə qarşı nifrət və düşmənçilik mövqe tuturdu. Hətta tarixin cilovlarını əlində tutan və dünyanı dəhşətə salan monqollarla belə müharibə etməkdən belə qorxmurdu.
Hər iki dəstə Ələmut hökmdarı Ələddin III Məhəmmədin və onun varisinin rəğbətini qazanmağa cəhd edirdi. Birinci feodal dəstə taxt-tacın varisi, hökmdarın böyük oğlu Cəlaləddin Həsənə arxalanırdı. Hələ uşaq ikən atası onu öz varisi elan etmişdi.
Cəlaləddin Həsən böyüdükcə ağlı və zəkası da artırdı. O, atasının tutduğu yolu-islamdan üz döndərməyini tarixi səhv hesab edirdi. Hökmdar da bunu yaxşı bilirdi. Ata ilə oğul arasındakı münasibətlər getdikcə pisləşirdi.
Ata ilə oğul arasındakı bu narazılıq və şübhələr o dərəcəyə çatmışdı ki, Cəlaləddin Həsən sarayda