– Bunu bilməyə nə var ki? Burada sizin nəsə başqa dərdiniz var, eşşək bəhanədir.
Şoferə maşını sürüb irəlidə, yol üstündə bizi gözləməsini tapşırdım. Biz eşşəyi alandan sonra oraya gedəcək və heyvanı azdırıb yola düşəcəkdik.
Nə isə, qardaş, xeyli çənədöymədən sonra biz iki min beş yüz lirəyə razılaşdıq. Pulu ovcuna saydıq. Kəndli bundan sonra eşşəyin çulunu götürdü və noxtasını verdi əlimizə:
– Allah xeyir versin! – dedi.
Amerikalının gözləri bərəlmişdi. O, kəndlinin əlindəki çula baxırdı. İndi nə olacaqdı? Amerikalı mənə:
– Qoy duyuq düşməsin, – dedi. – Eşşəyi çəkə-çəkə bir az gedək və məsələyə əhəmiyyət vermirmiş kimi qayıdıb “Eşşəyin beli üşüyər, çulu ver, üstünə ataq” deyək. Elə edərik ki, o, xalı parçasını istədiyimizi başa düşməsin…
Eşşəyin noxtasından tutub yola düşdük. Heyvan çox çətinliklə yeriyirdi. Amerikalı arxadan itələyir, mən noxtasını çəkirdim. Eşşək getdikcə ayağını yerə daha çox dirəyir, biz taqətdən düşürdük. Xalını kəndlinin əlindən qopara bilsəydik, eşşəyi dərhal buraxıb sovuşacaqdıq. Güc-bəla ilə iyirmi-otuz addım getmişdik ki, kəndli arxadan:
– Dayanın, – deyə bizi səslədi. – Bir şey yaddan çıxıb…
Biz çox sevindik. Güman etdik ki, bu saat çulu gətirəcək. O yüyürə-yüyürə gəldi.
– Eşşəyin payasını yaddan çıxarmısınız. Amerikada onun başını nəyə bağlayacaqsınız? Heç payasız da eşşək saxlarlarmı? Naşı olmağınız elə bundan bilindi.
Amerikalı:
– Fürsətdir, – dedi, – xalı parçasını da istəyin.
Mən kəndliyə:
– Eşşək zəif və xəstədir, – dedim. – Üşüyəcək. Sən onun üstünə bir çul salmışdın. Onu da ver üstünə ataq.
– Yox! Onu vermərəm. Siz məndən eşşəyi almısınız, çulu yox.
– Düzdür, eşşəyi almışıq. Amma o köhnə, bir qəpiyə dəyməyən cındır parçasını da ver, üstünə salaq.
– Köhnə olmağına köhnədir, pula da getməz. Amma vermərəm.
– Nə üçün?
– O mənim atamdan yadigar qalmış bir çuldur. Dədə-babadan xatirədir, verə bilmərəm, cənab!
Amerikalıya tərcümə etdim.
– Soruşun görək bu çirkli cındır onun nəyinə yarayar?
Bunu da kəndliyə dedim.
– Başqa bir eşşək alıb onun belini örtəcəyəm. Qismət olarsa, sizin kimisini tapıb Allahın köməyi ilə ona satacağam. Bu çul uğurludur. Xəstə heyvanları baha satmağa kömək edir.
– Ay canım, bir neçə quruş da çul üçün verək? Eşşək yazıqdır, üstünə örtərik.
– Ay inandım ha! Sonra bu eşşəkləri necə satacağam? Beş ildir qart və qotur eşşəkləri alıb bu çulun sayəsində satıram. Haydı, xoş gəldiniz… Malın xeyrini görün!
Amerikalının qanını daha da qaraltmamaq üçün bu sözləri ona tərcümə etmədən qoluna girdim. Kəndli bir neçə addım uzaqlaşdıqdan sonra:
– Eşşəyi yolda buraxıb gedəcəyinizi bilirəm, – dedi. – Ona görə də uzağa aparmayın. Yoxsa axtarmaqdan yorularam.
Eşşəyi elə oradaca buraxıb maşına tərəf getdik. Amerikalı xalı mütəxəssisi:
– Başqa yerlərdə bax beləsi yox idi, – dedi. – Heç yerdə başıma bu iş gəlməmişdi. Biz bu kəndliləri nahaq yerə avam hesab edirik. Heç belə hiyləgər kəndliyə rast gəlməmişdim.
Maşına mindik. Paya hələ də əlində idi. Mən:
– Bunu nə edəcəksiniz? – deyə soruşdum.
– Bunu bu yerlərin xatirəsi olaraq xalı kolleksiyama qoyacağam. Qiymətli şey kimi. Zarafat deyil, bu bizə iki min beş yüz lirəyə oturdu.
Dostum başını qapazlaya-qapazlaya şikayətlənməyinə davam etdi:
– Bütün aləmdə biabır olduq, biabır…
UÇURUMA YUVARLANIRIQ
Çayxanada bir şillə səsi eşidildi: “Şapp!” Nərd və kart oyunu dayandırıldı, söhbət kəsildi. Başlar şillə səsi gələn tərəfə çevrildi. Şapalağı yeyən cüssəli bir adam idi, vuran isə onun tam əksinə, arıq, sısqa və balacanın birisi idi. Cüssəli adamın yanağında sısqa adamın beş barmağının izi qalmışdı. Çayxanadakılara elə gəldi ki, iricüssəli adam onu vuran bu balaca adamı indicə ayağının altına alıb palçıq kimi tapdalayacaq. Amma elə olmadı. O:
– Şikayət edəcəyəm, – deyə bağırdı.
Heç kəsdən səs çıxmadı. Şillə yeyən adam sonra:
– Hamınız şahidsiniz, – dedi və boyu onun çiynindən belə olmayan arıq adama tərəf çevrildi.
– Gedək polis idarəsinə!
Sısqa adam ona cavab vermək əvəzinə milçək qovalayırmış kimi əlini yellədi. Cüssəli adam bayıra yüyürdü. İçəridəkilər yenə oyunlarını, söhbətlərini davam etdirdilər. Az sonra cüssəli adam bir polis nəfəri ilə gəldi və onu vuranı göstərərək:
– Budur, – dedi. Sonra orada oturanlara baxıb əlavə etdi: – Bunlar da gördülər.
Polis sısqa adamla yaxınlıqda oturmuş dörd nəfəri idarəyə apardı. Polis idarəsində cüssəli adam hələ də qızarmış sol yanağını tutmuşdu.
– Bu adamdan şikayətim var, komissar bəy! – dedi. – Mənə şillə vurdu. Bu adamlar da gördülər.
Komissar əvvəl döyən ilə döyülənin, sonra da şahidlərin kim olduqlarını makinada yazdırdı. Şikayətçi onu şillələyən adamı heç tanımadığını söyləyirdi. Şahidlərsə:
– Biz heç bir şey görmədik, – dedilər.
Cüssəli adam:
– Şillənin səsini də eşitmədiniz? – deyə soruşdu.
Onlar nə bir şey gördüklərini, nə də bir səs eşitdiklərini bildirdilər. Alçaqboylu, arıq adam isə:
– Bəli, – dedi. – Mən inkar etmirəm. Bu adamı şillələdim.
Komissar:
– Nə üçün? – deyə soruşdu. – Aranızda ədavət vardımı? O sizi təhqir etmişdi?
– Aramızda heç bir şey yoxdur. Mən onu heç tanımıram da.
– Yaxşı, bəs necə oldu ki, onu vurdunuz?
Arıq adam məsələni anlatmağa başladı:
– Dünən axşam işdən evə gəldim. Gördüm ki, işığımızı kəsiblər. Pulunu verməmişdik. Bütün gecəni qaranlıqda qaldıq. Yata da bilmədim. Evlərdən uzaq, anam da iki ildir xəstədir. Yazıq arvadı mədə ağrısı öldürür. Səhər