Burada cibindən dəsmal çıxarıb, pillənin üstünə sərərək dedi:
– Əyləşin, əziz ağam, suallarınızı belə daha rahat soruşa bilərsiniz, mənsə ayaq üstdə duracağam, çünki suallarınıza ayaq üstdə daha yaxşı cavab verə bilərəm. Ancaq mənə əzab verməyin.
Oturdum, gözlərimi qıyaraq ona baxıb dedim:
– Siz əməlli-başlı dəlisiniz, axmaqsınız! Kilsədə özünüzü necə aparırsınız! Gülüncdür, kilsədə sizə baxanların zəhləsini tökürsünüz, bu necə davranışdır! Sizin bu hərəkətinizi görən dindarlar nə düşünər!
O divara söykəndi, yalnız başı ilə sərbəst hərəkət edə bilirdi.
– Hirslənməyin… sizə dəxli olmayan bir məsələyə görə nə üçün hirslənirsiniz. Mən özüm pis davrandıqda əsəbiləşirəm, amma başqa biri özünü pis apararsa, buna yalnız sevinirəm. Buna görə də sizə desəm ki, ibadət etməkdə məqsədim insanların diqqətini cəlb etməkdir, əsəbiləşməyin.
– Nə danışırsınız! – deyə qışqırdım, səsim bu alçaq tavanlı giriş üçün çox yüksəkdən çıxmışdı; amma bundan sonra səsimi alçaltmaqdan da qorxdum. – Doğrudan da, siz nədən bəhs edirsiniz! Hə, sizi görəndən bəri nə halda olduğunuzu təxmin edirdim, ürəyimə dammışdı ki, siz özünüzdə deyilsiniz, bu bir növ quruda dəniz xəstəliyinə oxşayır. Əşyaların həqiqi adlarını unudur və sonra tələsə-tələsə onlara ağlınıza gələn təsadüfi adlar qoyursunuz, bu xəstəliyin xüsusiyyəti belədir. Təki tez olsun, təki tez olsun! Amma onlardan qaçan kimi adlarını yenə unudursunuz. Çöldəki qovaq ağacına “Babil qülləsi” deyirsiniz, çünki onun qovaq ağacı olduğunu bilmirsiniz, ya da bilmək istəmirsiniz, amma sonra bu ağac yenə də adsız halda öz yerində yırğalanır və bu dəfə siz onu “Sərxoş Nuh” adlandırırsınız.
Sözümü kəsərək dedi:
– Dediklərinizi anlamadığıma sevinirəm.
Həyəcanlanaraq, bir az çaşqın halda tez cavab verdim:
– Amma sevinməklə anladığınızı göstərirsiniz.
– Doğrudur, əziz ağam, amma sizin söylədikləriniz də çox qəribədir.
Əllərimi yuxarıdakı pillənin üstünə qoyub, arxaya söykəndim və güləşçilər üçün son xilas yolu olan və qarşı tərəfin hücumuna imkan verməyən bir pozada dedim:
– Gülünc çıxış yolu tapıbsınız: öz vəziyyətinizi başqalarına təklif edirsiniz.
Bundan sonra cürətləndi. Öz bədəninə bütövlük vermək üçün əllərini aşağı saldı və yüngül bir etiraz havası içində dedi:
– Yox, mən hamı ilə bu cür rəftar etmirəm, sizinlə də həmçinin, çünki bunu bacarmaram. Amma bacarsaydım, sevinərdim, çünki onda kilsədəki insanların diqqətini cəlb etməyə ehtiyac duymazdım. Bilirsiniz, nə üçün belə ibadət edirəm?
Bu sual məni çətin vəziyyətə saldı. Əlbəttə, bilmirdim və bilmək də istəmirdim. Əslində buraya gəlməyi də istəməmişdim, öz-özümə dedim, amma bu adam məni məcbur etdi ki, ona qulaq asım. Bunu bilmədiyimi demək üçün başımı yırğalamaq kifayət edərdi, amma başımı tərpədə bilmirdim.
Qarşımda dayanmış bu adam gülümsədi. Sonra büzüşüb dizləri üstdə oturdu və yuxulu səslə dedi:
– Elə bir vaxt olmayıb ki, mən sadəcə özümə güvənərək gördüyüm şeylərin həqiqi olduğuna inanım. Ətrafdakı hər şeyi o qədər zəif təsəvvür edirəm ki, sanki onların nə vaxtsa yaşadığını, indi isə yoxluğa qərq olduğunu düşünürəm. Əşyaları mənə göründükləri kimi deyil, olduqları kimi görmək istəyirəm; bu halda onlar, yəqin, gözəl və sakitdirlər. Belə olmalıdır, çünki başqa insanlar onları bu cür təsvir edirlər.
Nə qədər yorğun olduğumu, susmağımdan və üzümün bilaixtiyar səyriməsindən hiss edərək soruşdu:
– Başqa insanlar üçün belə olduğuna inanmırsınız?
Başımı tərpətməyi lazım bildim, lakin bacarmadım.
– Doğrudanmı, inanmırsınız? Ah, qulaq asın; balaca uşaq idim, günorta yeməyindən sonra bir az yatıb gözlərimi açdıqda, hələ yuxulu halda, anamın adi bir səslə eyvandan aşağı qışqırdığını eşitdim: “Nə edirsiniz, əzizim? Hava çox istidir, hə?!”. Bağçadan bir qadın cavab verdi: “Təbiətin qoynunda qəhvə içirəm”. O bunu düşünmədən və çox da aydın olmayan bir şəkildə dedi, sanki hər kəs onun bu cür cavab verəcəyini gözləməliymiş.
Elə bildim ki, mənə sual verirlər, buna görə də əlimi şalvarımın arxa cibinə saldım və özümü elə apardım ki, guya nə isə axtarıram. Amma heç bir şey axtarmırdım, sadəcə söhbətlə maraqlandığımı göstərmək üçün o andakı duruşumu dəyişmək istəmişdim. Mənə danışdığı hadisənin çox qəribə olduğunu və heç bir şey anlamadığımı dedim. Üstəlik onun həqiqiliyinə inanmadığımı, yəqin ki, müəyyən bir məqsəd üçün uydurulduğunu və bu səbəbdən mənim üçün anlaşılmaz olduğunu əlavə etdim. Sonra gözlərimi ağrıdığı üçün, yumdum.
– Nə yaxşı, siz də mənim kimi düşünürsünüz və öz xeyrini güdməyən bir insan olduğunuzdan, bunu demək üçün mənə yaxınlaşdınız. Axı, başımı dik tutub ağır addımlarla yerimədiyimə, əl ağacımla səkiyə vurmadığıma, hay-küylə yanımdan keçib gedən insanların paltarlarına sürtünmədiyimə görə, nə üçün utanmalıyam? Əksinə, uzanıb-qısalan kölgə kimi evlərin boyunca yüyürdüyüm, bəzən vitrin şüşələrində gözdən itdiyim üçün inadla şikayət etməyə haqqım yoxmu?
Görün, necə günlər keçirirəm! Niyə hər şey bu qədər bərbaddır; bəzən ortada heç bir səbəb yoxkən, hündür binalar yerlə bir olur. Dağıntıların üstünə çıxır, kimi görsəm soruşuram: “Axı, bu necə ola bilər? Bizim şəhərdə… Təzə bina… Düşünün bir… Bu gün beşincisidir bu”. Mənə heç kim cavab verə bilmir.
Çox vaxt insanlar küçədə yıxılıb, cansız halda yerdə qalır. Dükançılar ağzınacan malla dolu dükanlarının qapısını açaraq, cəld qaçıb gəlir, ölünü oradakı evlərdən birinə aparır, sonra qayıdaraq ağız və gözlərinin ətrafına çökmüş bir təbəssümlə boşboğazlıq edirlər: “Sabahınız xeyir!.. Hava buludludur… Yaylıqlar… yaxşı satılır… Hə, müharibədir”. Mən həmin evə sarı götürülürəm, barmaqlarımı bükərək əlimi bir neçə dəfə ürkəkcə qaldırıb-endirir, nəhayət, qapıçının kiçik pəncərəsini taqqıldadıram. “Salam, – gülümsəyərək deyirəm, – səhv etmirəmsə, bir az bundan əvvəl buraya bir ölü gətirdilər. Xahiş edirəm, onu göstərin mənə”. Qapıçı tərəddüd içində başını yırğaladıqda daha qətiyyətlə deyirəm: “Əzizim, mən gizli polisdənəm. Dərhal ölünü mənə göstərməlisiniz”. “Ölünü? – qapıçı bu dəfə incik halda soruşur. – Burada ölü-filan yoxdur. Gedin burdan”. Sağollaşıb yoluma davam edirəm.
Sonra