Üç mədəniyyət. Ахмед-бек Агаев. Читать онлайн. Newlib. NEWLIB.NET

Автор: Ахмед-бек Агаев
Издательство: ЖекаПринт
Серия:
Жанр произведения:
Год издания: 0
isbn: 978-9952-8450-4-4
Скачать книгу
Ağaoğlunun yaradıcılığında «İran və inqilabı» əsəri əhəmiyyətli yerlərdən birini tutur. Lakin təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, ədibin yaradıcılıq irsini araşdıran tədqiqatçıların böyük əksəriyyəti bu əsərə diqqət yetirməmiş, yaxud da ötəri şəkildə bəhs etməklə kifayətlənmişlər.

      Onu da xatırladaq ki, iyirminci yüzilin əvvəllərində baş vermiş və bütün Şərqi silkələyən Səttar xanın rəhbərliyi altında gerçəkləşmiş Məşrutə hərəkatından sonra Azərbaycanda, eləcə də Türkiyədə İrana olan maraq daha da güclənmiş və İran mövzusu siyasi arenada ciddi aktuallıq kəsb etmişdir. Xüsusilə, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin İstanbulda çıxan «Türk yurdu» və «Səbilür-rəşad» dərgilərində «İran türkləri» və «İran tarixçeyi-inqilabı» silsilə məqalələrinin dərc olunmasından sonra bu maraq milli-siyasi müstəviyə keçmişdir. Mirzə Bala Məmmədzadənin «Ermənilər və İran», Əhməd Ağaoğlunun «Hindistan və İran», «İran və inqilabı» əsərləri də məhz problemə artan marağın sonucu kimi dəyərləndirilə bilər.

      «İran və inqilabı» əsərində 1500-cü ildən başlayaraq iyirminci yüzilin əvvəllərinə qədər İran adlanan ölkənin tarixi izlənilmişdir. Müəllif İranın tarixində və tərəqqisində mühüm rol oynamış türk sülalələrinin idarəçilik və dövlətçilik mexanizmini izləmiş, yaradılan hakimiyyət sisteminin özünəməxsus xüsusiyyətlərini aşkarlamağa çalışmışdır.

      Əsər şərti olaraq iki hissədən ibarətdir; birinci hissə «1500-1900-cü illər arasında İran», ikinci hissə isə «İran inqilabı» adlandırılmışdır.

      Əhməd Ağaoğlu İranın uzun illər türklərin hakimiyyəti altında olduğunu səciyyələndirərək yazır: «İranı min sənələrdən bəri idarə edən, ona bəzən cahanşümul bir qiymət verdirən türklərdir. Hətta bu gün də İranın dövlət adamları, komandanları, ordusu əksəriyyətlə türklərdir. Son iki əsr əsnasında İranda zühur edən dini və siyasi hərəkatlar da bilxassə türklərə istinad etmişdir. İranın iqtisadi yaşayışında da türklər hakimdirlər. Beləliklə, İranın son min sənəlik tarixi həqiqətdə və doğrudan-doğruya Türk tarixinin bir şöbəsidir».

      Lakin müəllif min illər boyu İrana hökmranlıq edən Türklərin öz milli kimliklərinə sahib çıxa bilmədiklərini təəssüflə qeyd etmiş və bunun səbəblərini aşkarlamağa çalışmışdır: «Fəqət nə çarə ki, türklər başqa yerlərdə göstərdikləri zəifliyi burada da göstərmişlər. Felən və maddətən hakim olduqları halda mənəvi hakimiyyətlərini qurmaqda qüsur göstərmişlər. Hökumət, ordu, ticarət, ziraət və hətta ədəbiyyat əllərində ikən şəxsiyyətlərinin ən canlı və ən davamlı amili olan dillərini qəbul etdirməmişlər. Tərsinə olaraq, başqalarının dillərini dövlət dili olaraq qəbul etmişlər və sahibi olduqları dövlətə türk dövləti dedirtməyə önəm verməmişlər. Bu surətlə dövlət milliləşmək qabiliyyətini qeyb etmişdir».

      Əhməd Ağaoğlu əsərdə eyni zamanda türklərin böyük bir coğrafiyaya, siyasi-iqtisadi qüdrətə sahib olduqları halda birlik və vəhdət yarada bilməmələrinə də diqqət yetirmişdir. «Fəqət nə çarə ki, bu türk elləri yıpranmış və əskimiş olan yaşayış tərzlərini saxlamaqla bərabər dayanmadan bir-birlərilə savaş edirlər, dayanmadan bir-birini yıxırlar, bir-birini zəiflədirlər. O qafillərdir ki, başı üzərlərinə qədər soxularaq fürsət gözləyən və ilk fürsətdə son zərbəni endirməyə hazırlanan düşmənləri belə görməz olurlar. Nə qəribədir ki, böyük türk ellərində araşdırdığımız dövrün müxtəlif vaxtlarında böyük insanlar da əskik deyildir. Osmanlılar Səlimi və Süleymanı, ağqoyunlular Şah İsmayıl və Abbası, əfşarlar Nadiri və gürganilər Baburu yetişdirirlər. Fəqət Səlim və Nadir istisna edilməklə, kimsənin ağlına türk məmləkətlərini birləşdirmək, türk ellərini yoğurub, xəmirləyib bir tək varlıq halına gətirmək fikri gəlmir».

      Əhməd Ağaoğlunun «Könülsüz olmaz» ədəbi-fəlsəfi essesində isə cəmiyyət həyatının sosial problemlərinə diqqət yönəldilir. Hadisələrə mənəvi-əxlaqi prizmadan yanaşan yazıçı iki dostun – Turğudla müəllifin özünün mükaliməsi şəklində yazmış olduğu əsərdə bu problemlərin həlli yollarını axtarır. Ölkəni düşmüş olduğu ictimai böhrandan çıxarmaq üçün haradan yapışmalı, hansı işdən başlamalı məsələsi ortaya çıxdıqda Turğud könülü, dostu isə qafanı vacib hesab edir. Onların mübahisəsinə qoşulan qoca bir kəndli Turğudu müdafiə edərək: «Könülsüz iş olmaz», deyir. Qoca kəndlinin fikrincə, «…hər şeyə can verən, hər şeyi dirildən, hər şeyi yaradan, qanunu rövnəqlən-dirən, məmuru çalışdıran, məbus və valiyə insaf və mürüvvət təlqin edən, kəndliyə qonşusunu sevdirən, yardımına qoşduran, xülasə insanı insanlaşdıran qəlbdir».

      Əhməd Ağaoğlu öz qəhrəmanı Turğudun dili ilə Türkiyənin acınacaqlı vəziyyətinin səbəblərini ölkənin «köhnə qəlbli» insanlar tərəfindən idarə olunmasında görür.

      1930-cu ildən sonra Ankaradan İstanbula köçən Əhməd bəy burada «Axın» qəzetini təsis etmişdir. Lakin çox keçmədən kəskin tənqidi ruhlu yazılarına görə bu qəzet bağlanmışdır.

      Əhməd bəy Ağaoğlu Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucusu Mustafa Kamal Atatürkün yaxın dostu, silahdaşı, onun apardığı İstiqlal savaşının fəal müdafiəçilərindən biri olmuşdur. Cümhuriyyətin ilk illərində onun yüksək dövlət vəzifəsinə çəkilməsində bu münasibətlərin mühüm rol oynadığı şəksizdir. Lakin sonralar aralarında soyuqluq yaranaraq dövlət vəzifəsindən uzaqlaşdırılsa da, Atatürk onun xətrini daim əziz tutmuş, peşmançılığımı etiraf etməkdən çəkinməmişdir. Ədibin qızı Sürəyya Ağaoğlu yazır:

      «Bir gecə Atatürk yanında Cəlal Bayar, Şükrü Qaya, Qılınc Əli, aktyor Vəsfi Riza bəylər, Şükrü Naili paşa və bəzi xanımlarla kluba gəldi. Bir az oturduqdan sonra bizə yaxınlaşaraq atama:

      – Əhməd bəy, İsmət paşa «Əhməd bəyə dövlət xidmətində yer yoxdur, – deyib» sözləri ilə müraciət etdi. Atam sərt bir şəkildə:

      – Mən kimsədən dövlət xidməti istəmədim, – cavabını verdi.

      Mən sözə qarışaraq anamın vəfatından sonra atamın çox üzgün və əsəbi olduğunu söylədim. Atatürk uzaqlaşdı. Atama getməyimizi təklif edəcəkdim ki, Atatürk məni rəqsə çağırdı və:

      – Gəl bizi barışdır, atan mənə çox əsəbiləşdi, – dedi».

      Sürəyya Ağaoğlu Atatürkün Əhməd bəylə münasibətlərinin pozulmasından duyduğu peşmançılığını, lakin bütün bunlara baxmayaraq ona böyük dəyər verdiyini əsərin başqa bir epizodunda belə xatırlayır:

      «1937-ci ilin yayında yenə də Böyük Adada, klubda atam Fuad Sirmen, Hamid Peksan bəylər ilə oturarkən «Atatürk gəldi» dedilər. Atam:

      – Aman, məni görməsin, – deyə ağacların arxasına çəkildi. Bizimlə oturan digər iki nəfər qalxıb getdi. Bir az sonra Tofiq Rüşdü bəy gəlib Atatürkün bizi çağırdığını söylədi. Getdik. Atatürk atama sarıldı. «Həsrətin qəlbimdə, lakin kim bilir sən hardasan» şərqisinin sözlərini söylədi.

      – Çox darıxdım sənsiz, – dedi. Sonra əlavə elədi: – Vaxtilə Sürəyya sənin gözəl olduğunu söyləmişdi. Haqlıymış.