Atəşkəs və sürgün xatirələri. Ахмед-бек Агаев

“Akın”, 1930-lar Türkiyəsində Sərbəst Cümhuriyyət qəzeti ilə birlikdə özünəməxsus mövqeyinə görə seçilən liberal qəzetlərdən biri idi. Dövrün avtoritar mühitində səsi boğulsa da və qısa ömürlü olsa da, Türkiyə liberalizminin tarixindəki əhəmiyyətli təməl daşlarından biri oldu.

      İlk sayı 29 may 1933-də bazar ertəsi günü çıxan “Akın” qəzetinin cəmi 119 sayı işıq üzü gördü. Yayım həyatı, 24 sentyabr 1933 tarixli 119 sayı ilə sona çatdı. İstanbulda nəşr olunan və redaktoru Ağaoğlu Əhməd olan qəzetin alt başlığı belə idi: “Yevmi-Siyasi-İctimai-Müstəqil Türk Qəzeti”.

      Qəzetin sahibi və ümumi nəşriyyat işləri müdiri isə Hacı Ağa oğlu Yusif Ziya bəydi. Yusif Ziya bəy, qəzetin ilk buraxılışından bağlandığı tarixə qədər eyni funksiyanı yerinə yetirir. Ağaoğlu Əhmədin 10 avqust 1933 tarixindən etibarən manşet yazılarına rast gəlinmir. Bu tarixdən sonrakı manşetlər imzasız olaraq çıxır. Qəzetin 24 avqust 1933 tarixli 88-ci sayına qədər, qəzetin baş redaktoru rəsmi olaraq Ağaoğlu Əhməd göstərilirdi. 25 avqust 1933 tarixli 89-cu saydan etibarən Ağaoğlu Əhmədin adına rast gəlinmir. Ağaoğlunun baş redaktor olduğu dövrdə, qəzetdə Ağaoğlu Əhmədin “Atəşkəs və Malta xatirələri” (67 felyeton, 29 may-19 avqust 1933 tarixləri arasında) da nəşr olundu.

      Ağaoğlunun tarix yazaraq gündəlik şəklində tutduğu qeydlər çox təəssüf ki, natamamdır. Xatirələrin bir hissəsi Bəkirağa bölüyündəki günlərə və geri qalanı da Limnidəki əsirlik həyatına aiddir. Bu səbəbdən xatirələrdə Malta günləri də yer alıb. Bu xatirələrin davamı Maltadan sonrakı günləri əhatə edir. Ağaoğlu burada Maltadan dönüşünü və Anadoluya gəlişini qələmə alıb. Fevral-mart 1978-də “Həyat məcmuəsi”ndə nəşr olunan xatirələrin bu hissəsi də gündəlik şəklində tutulub. Ağaoğlunun Ankaradakı ilk günlərini və hiss-həyəcanını ortaya qoyur.

      Ağaoğlu Atəşkəs müqaviləsindən sonra, dekabr 1918-də İstanbula gəlir. Gəldiyi günlərdəki mühiti, iki ayrı İstanbulu gündəliyində belə vəsf edir:

      İstanbulun göyü qara buludlar ilə örtülüb. Şiddətli və fırtınalı bir yağış şəhəri yumuş, islatmışdı, artıq yağış kəsilmişdi. Lakin yağış damlaları bir duman pərdəsi kimi havada sanki asılı qalmışdı.

      Buna baxmayaraq Bəyoğlu tərəf sevincli, nəşəli idi. Bütün evlər, mağazalar, otellər və restoranlar sanki böyük bir bayram imiş kimi iztihamlı idi. İngilis, fransız və yunan bayraqları evlərin dirəklərindən, mağazaların qapılarından sallanır, küçələr başdan-başa insan axını ilə dolu. Gəzənlər arasında xaki paltarları ilə, təkəbbürlü və qürurlu yerişləri ilə hər kəsin diqqətini çəkən ingilis zabitləri qızğın-qızğın danışırlar, söyüşlər yağdıran fransız əsgərləri, sərxoş yunan dənizçiləri o tərəf-bu tərəfə gəzişirlər. Hərdənbir fransız əsgər dəstələri musiqi sədaları ilə küçədən keçir, xalq alqışlayır, “yaşasın Fransa”, “yaşasın İngiltərə”, “yaşasın Yunanıstan” bağırtıları qopur. Bəzən bir dəstə gənc rum vətənpərvər mahnılar oxuyaraq xalqın içindən keçir və bütün evlərin pəncərələrindən, dükan və mağazalardan “zito! zito!” səsləri yüksəlir.

      Küçələrdə osmanlı dövrünün qırmızı papaqlı kişiləri yox kimidir, hərdənbir yolunu çaşmış biri görünsə də, dərhal gizlənməyə, qaranlıq yan küçələrə sığınmağa çalışır. Fürsəti qaçıranların dərhal qırmızı papağı başından alınır və min bir qəhqəhə və təhqir içincə parçalanaraq havaya tolazlanırdı.

      Şəhərin Bəyoğlu tərəfi əyləncə, nəşə içindəykən, körfəzin o biri tərəfi başqa bir mənzərəyə şahidlik edirdi. Eminönündən Topqapıya və Eyüpə qədər bütün o geniş ərazi sanki bir məzarlıq idi! Küçələr dərin bir qaranlıq içindədir, kimsəyə rast gəlmək olmur! Bağlı məhəccərlərdən gələn sönük işıqlar, məzarlar üzərinə yanan şamları xatırladırdı, insan səsi eşidilmirdi. Hərdənbir tərk edilmiş bir pişiyin acı miyoltuları, sahibsiz itlərin ümidsiz hürmələri insana izah edilməsi çətin olan dəhşətli bir hiss verirdi. İstanbul sanki yerin dibinə girmişdi; Yeniqapıdan Eyüpə qədər sıralanan o möhtəşəm abidələr, köhnə xarabalıqlar arasında yıxılmış məbədlərin dağıntılarını xatırladırdı. Bu nəm hava, bu boş və qaranlıq küçələr, məbədləri bürümüş bu əzab, ardı-arası gəlməyəcək bir fəlakət və matəm hissi insanı içindən üşüdürdü; lakin bu yalnız bir matəm də deyildi.