Tarixi yanlışlıqlar-ixtiralar.... Ариф Алиев

mənbədir. Amma məktubda “şərabın sirrinin” nədən ibarət olduğu barədə heç nə deyilmir. Perinyonun şampan şərabını 4 avqust 1693-cü ildə rahiblərə təqdim edərkən guya “Baxın, mən ulduzları içirəm” deməsi barədə daha bir əfsanəni isə XIX əsrin sonlarında şərab reklamçıları özləri uydurublar.

      Amma Perinyon Otvillerə köçməmişdən də 6 il əvvəl, 1662-ci il dekabrın 17-də Londonun Kral Cəmiyyətində başqa bir təqdimat keçirilib və bunun tarixi fakt olduğunu təsdiq edən sənəd Cəmiyyətin arxivində qalır. Həmin gün ingilis naturalisti Kristofer Merret səkkiz səhifəlik “Şəraba dair bəzi müşahidələr” traktatını elm adamlarının müzakirəsinə çıxarıb. Əsərin “Qazlı oynaq şərabı necə hazırlamalı“ bölməsində Merret çaxıra şəkər əlavə edərək təkrar fermentasiya üsulu ilə köpüklənən içki istehsal etməyin yolunu göstərib. Merretin təsvir etdiyi həmin üsul hazırda “şampanlaşdırma metodu” adlanan üsuldan demək olar ki, fərqlənmir.

      “Konkordiya” kooperativində konyak və köpüklənən şərab istehsalı. Kooperativin “Kolleksionnoe” şampan şərabı rus imperatorunun sarayına da göndərilirdi.

      Azərbaycanda “şampanlaşdırma metodu” ilə çaxır istehsalına məhdud miqdarda 1908-ci ildə Yelenendorfda (Xanlar) alman köçkünlərin “Konkordiya” kooperativində başlanıldı. Lakin bir müddətdən sonra dayandırıldı və yalnız XX əsrin 30-cu illərində bərpa edildi. O vaxtlar Azərbaycan SSRİ-nin tərkibində idi. Sovetlər ölkəsi Ticarət markalarının qeydiyyatı haqqında Madrid müqaviləsinə qoşulmamışdı və həmin sənəddəki qadağaların bizim respublikaya aidiyyəti yox idi. Odur ki ilk dəfə burada 1935-ci ildə Bayanşirə üzüm növündən hazırlanmış təcrübi partiyaya şampan şərabı adı verdilər. 1936-37-ci illərdə Xanlar şərab zavodunda (sonradan Xanlar Aqrosənaye Şərabçılıq Kombinatı) şampan şərablarının sənaye istehsalının əsası qoyuldu. Həmin kombinatda indi də köpüklənən şərablar (daha “şampan“ deyə bilmərik, çünki artıq Azərbaycan Madrid müqaviləsinə qoşulmuş ölkələr sırasındadır) istehsal edilməkdədir.

      Yel dəyirmanı nə vaxt və harada icad edilib?

      Servantesin yaratdığı Don Kixot obrazı nəinki incəsənətdə, hətta insanlar arasında adi ünsiyyətdə də ən çox xatırlanan ədəbi obrazlardandır. Birini Don Kixota bənzədəndə mütləq əlavə edirlər: “Bu da onun kimi yel dəyirmanları ilə vuruşur“.

      Bəs sadəlövh, nəcib qəhrəmanın vuruşduğu yel dəyirmanlarını kim, nə vaxt yaradıb?

      Mənbələri nə qədər çox araşdırsanız, bir o qədər variantınız olacaq. Əksər tədqiqatçılar yel dəyirmanının I əsrdə qədim yunan riyaziyyatçısı və mühəndisi İskəndəriyyəli Heron tərəfindən ixtira olunduğunu bildirirlər. Digərləri iddia edirlər ki, ilk yel dəyirmanları eramızdan 400-500, hətta 1000 il əvvəl Çində və Tibetdə yaradılıb. Başqa mənbələrdə belə qurğuların hələ e.ə. XVIII əsrdə Babilistanda geniş yayıldığı göstərilir və sübut kimi çar Hammurapinin bazalt daşı üzərində ovulmuş Kodeksinə (qanunlar toplusu) istinad edilir. Daha uzaqlara – e.ə. V minilliyə gedib çıxanlar da var.

      Gəlin, əvvəlcə “yel dəyirmanı“nın nə olduğunu araşdıraq. Bu, bir çox lüğət və ensiklopediyalarda verildiyi kimi, sadəcə, “pərləri hərəkətə gətirib külək enerjisi hesabına mexaniki iş görən aerodinamik qurğu“ deyil. Əgər həmin qurğunun gördüyü mexaniki iş zamanı hər hansı bərk cisim üyüdülmürsə və ya parçalanmırsa, ona dəyirman demək olmaz. Heronun yaratdığı qurğu klavişli-nəfəsli musiqi alətinə “hava vurmaq” və insanın müdaxiləsi olmadan onu çalmaq üçün idi. Qədim Çində külək enerjisinin hərəkətə gətirdiyi qanadlar dini ayinlər zamanı yandırılan çıraqları fırladır, bir növ “ruhların nəfəsi” rolunu oynayırdı. Çar Hammurapinin Kodeksində isə eyni prinsip üzrə işləyən böyük qurğulardan geniş ərazilərin suvarılması üçün istifadə edilməsindən bəhs olunur.