Bir milləti döyüşsüz məğlub etmək istəyirsi nizsə, gənclərinin beynini zəhərləyin.
Səlahəddin Əyyubinin şəcərəsi
Yaxın Şərqin böyük sərkərdəsi və dövlət xadimi Səlahəddin Əyyubinin əsl adı Yusif ibn Əyyub idi. Onun uşaqlıq və yeniyetməlik çağları barədə məlumat son dərəcə azdır. Lakin fərqli qaynaqlarda yazılanlardan müəyyən nəticələrə gəlmək mümkündür.
Öncə onu deyək ki, günümüzədək gəlib çatan orta əsr miniatürlərinin çoxunda Səlahəddin belə təsvir edilir: almacıq sümükləri iri, gözləri isə bir az qıyıq. Vaxtilə səlcuqlar1 da məhz bu cür təsvir olunurdu. Odur ki Səlahəddinlə bağlı miniatürlərdə o bizə daha çox Səlcuq əmirlərini xatırladır. Əslində isə onun mənşəcə bu türk boyu ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Daha doğrusu, onun milli mənsubiyyəti kifayət qədər mübahisəlidir. Tarixi qaynaqlar Əyyubi ailəsinin Yəmən mənşəli ərəb olduğunu göstərir. Bu ailə indiki İraq ərazisində yerləşən Bəsrə şəhərindən Azərbaycana (daha dəqiq desək, Qərbi Azərbaycanın Vedi mahalına) köçmüş və məskunlaşdıqları bölgədəki kürd qəbilələrinin təsirinə məruz qalmışdı. Sonradan Suriyadakı Səlcuq sultanı – Dəməşqin birinci böyük atabəyi2 İmadəddin Zənginin (1087–1146) dəvəti ilə Səlahəddinin atası oraya köçür. Dəməşqə yerləşdikdən sonra Əyyubi ailəsi bu dəfə də türklər arasında yaşamağa başlayır və onların həyat tərzinə uyğunlaşır.
Səlahəddinin babası Şadi (ərəb fonetikasına görə bəzən «Şadxi», hətta «Şazi» kimi də oxunur) indiki Ermənistan ərazisində yerləşən və günümüzə xarabalıqları gəlib çatan Dvin şəhərinə yaxın bir kənddə anadan olub. Həmin kənddə onun iki oğlu da dünyaya gəlib: Nəcməddin Əyyub və Əsadəddin Şirkuh.
Bir gün Şadi öz tayfasından böyük bir dəstə ilə birlikdə Bağdada – xəlifənin xidmətinə yollanır. Bu elə bir dövr idi ki, Bağdad xəlifəsi real hakimiyyəti çoxdan itirmişdi. Az qala bütün Şərqi (Kiçik və Orta Asiya da daxil olmaqla) Səlcuq türkləri öz hegemonluğu altına almışdılar. Elə Bağdad da Böyük Səlcuq hökmdarı I Məlikşahın oğlu Sultan Məhəmməd Tapar tərəfindən idarə olunurdu.
Bir müddət sonra sədaqətli xidmətinə görə Şadi Sultan Məhəmmədin vəziri Bəhruzun sayəsində Bağdadın 140 kilometr şimal-qərbində, Dəclə çayı sahilində inşa olunan Tikrit şəhərinə qalabəyi təyin edilir. Tikrit elə də böyük şəhər deyildi, lakin strateji əhəmiyyətə malik idi. Beləliklə, Şadi ölənəcən – 1132-ci ilədək qalabəyi vəzifəsini yerinə yetirir, dünyasını dəyişməzdən bir qədər əvvəl isə şəhərin idarəçiliyini oğlu Nəcməddin Əyyuba ötürür.
Həmin dövrdə xilafət artıq iki yerə – paytaxtı Bağdad olmaqla sünni məzhəbli Abbasilərə və mərkəzi Qahirə olmaqla şiə məzhəbli Fatimilərə3 parçalanmışdı. Üstəlik, ayrı-ayrı vilayətlərin hakimləri arasında da çəkişmələr baş qaldırmış, bu isə parçalanmanı daha da dərinləşdirmişdi. Məhz belə bir vaxtda atabəy İmadəddin Zənginin ulduzu parlamağa başlamışdı. Adının mənası «dinin dirəyi» anlamına gələn İmadəddin 1130-cu ildə Mosul şəhərinin əmiri olmuş, bundan bir qədər sonra paytaxtı indiki Türkiyənin Antakya şəhərində yerləşən Antioxiya knyazlığının başçısı II Bohemondu ağır məğlubiyyətə uğratmışdı. Nəticədə az qala bütöv Antioxiyanı işğal edən İmadəddin bununla böyük uğura imza atmışdı: belə ki, həmin zəfər müsəlmanları çoxdankı arzusuna çatdırmış, onların «firəng» adlandırdıqları xaçlılar (xristianlar) üzərində ilk qələbəsi kimi tarixə düşmüşdü. Bu qələbə sayəsində İmadəddin Zənginin islam aləmində nüfuzu inanılmaz dərəcədə yüksəldi.
Tarixi qaynaqlarda onun şəxsiyyətinə münasibət təzadlıdır: bəziləri İmadəddini təvazökar, xeyirxah, ədalətli, dürüst bir şəxsiyyət kimi qələmə verir, bəziləri isə onu qəddarlıqda günahlandırırdılar. İstənilən halda o, uzaqgörən siyasətçi, mahir döyüşçü və sərkərdə idi. Özünə güclü ordu yaratmış və parlaq hərbi qələbələr qazanmışdı. 1127-ci ildə Bağdadda xəlifə əl-Müstərşidin Səlcuq türklərinə qarşı qaldırdığı qiyamın yatırdılmasında İmadəddin Zənginin ordusu böyük rol oynamışdı. Bunun müqabilində isə səlcuqlar Mosulla bərabər Hələbin idarəçiliyini də İmadəddinə tapşırmışdılar. Çox keçmədən İmadəddin silah gücünə bütün Suriyanı öz hakimiyyəti altına almağa cəhd etdi. 1132-ci ildə o, yenidən əl-Müstərşidlə qarşı-qarşıya gəldi. Bu vaxt hələ dünyaya gəlməmiş qəhrəmanımızın – Səlahəddin Əyyubinin nə zamansa taleyini müəyyənləşdirəcək bir hadisə baş verdi.
İmadəddin Zəngi xəlifəyə beş il öncəkindən daha sarsıdıcı zərbə endirmək, onunla haqq-hesabı biryolluq çürütmək üçün öz qoşunuyla Bağdada doğru hərəkət etdi. Əl-Müstərşid onu Tikrit şəhəri yaxınlığında çoxminlik orduyla qarşıladı. İmadəddinin qoşunu tamamilə darmadağın edildi, özü isə az qala düşmən əlinə keçəcəkdi. Bu vaxt gözlənilməz hadisə baş verdi: Tikritin gənc qalabəyisi Nəcməddin Əyyub onu tutub xəlifəyə təslim etmək əvəzinə aradan çıxmasına şərait yaratdı. İmadəddin Dəclə çayını adlayıb xəlifə əsgərlərinin təqibindən qurtuldu və Nəcməddinin bu yaxşılığını heç vaxt unutmadı. Əyyubilər tayfasının yüksəlişi isə məhz onun oğlu Mahmud Nurəddinin öz hakimiyyətini yenidən möhkəmləndirməsi ilə başladı. Bu yüksəliş eyni zamanda Səlahəddinin parlaq gələcəyini müəyyənləşdirdi…
Nəcməddin Əyyub Baalbek hakimi təyin edilir
1137-ci ildə isə Tikritdə olduqca xoşagəlməz bir hadisə baş verdi. Nəcməddinin doğma qardaşı Əsədəddin Şirkuh Bəhruzun yaxın dostu, eyni zamanda şəhərin nüfuzlu adamlarından sayılan bir Səlcuq türkünü öldürdü. Bu qətlin hansı səbəbdən baş verdiyi bilinmir. Lakin fakt budur ki, Bəhruz həmin qətl barədə eşitdikdən sonra məsələni dərindən araşdırmış, sonda isə həmin dövrün qayda-qanunlarına uyğun olaraq qatilə ölüm hökmü kəsməsə də, Nəcməddin Əyyub və Şirkuh qardaşlarının şəhəri tərk etmələrini əmr etmişdi.
Həmin ilin yazında qardaşlar öz ailələrini də götürüb Tikritdən çıxdılar. Rəvayətə görə, elə həmin gecə yola düşməzdən bir-iki saat öncə Nəcməddin Əyyubun üçüncü oğlu dünyaya gəlmişdi. Adını Yusif peyğəmbərin şərəfinə «Yusif» qoydular.
Beləliklə, Tikritdən qovulan Nəcməddin Əyyub çoxsaylı doğmaları və ona sadiq bir neçə yüz döyüşçü ilə birlikdə Mosula üz tutdu. O vaxt Mosulun hakimi İmadəddin Zəngi idi. Nəcməddinin ona yaxşılığını unutmayan Zəngi qonağını çox mehriban qarşıladı və onu dərhal öz yanında qulluğa götürdü.
1139-cu ildə İmadəddin Zəngi Dəməşqi ələ keçirməyə cəhd etdi. Mosul hakiminin yolunu Baalbek şəhəri (indiki Livan ərazisində yerləşir) kəsirdi. O, şəhəri bir neçə günə almağı düşünürdü, istəyirdi ki, payızdan əvvəl, avqustun sonunadək Dəməşqə çatsın. Lakin Baalbekin müdafiəçiləri ciddi şəkildə müqavimət göstərdilər. Nəhayət, İmadəddinin qoşunları şəhərə daxil olduqdan sonra da müqavimət davam etdi: müdafiə bölüyü iç qalaya çəkildi və oktyabrın sonunacan dirəndi. Payızda Yaxın Şərq bölgəsində güclü yağışlar başlayır, sel-su hər yanı, o cümlədən yolları yuyub-aparır. Bu isə o demək idi ki, İmadəddin Dəməşq üzərinə yürüşü yazadək təxirə salmalıdır. Baalbekdə kifayət qədər vaxt itirən və bundan möhkəm qeyzə gələn Zəngi təslim olacaqları halda müdafiə bölüyünə dəyməyəcəyinə söz verdi. Lakin niyyətinə çatandan sonra sözündən döndü: qala müdafiəçilərinin əksəriyyəti çarmıxa çəkildi, başçılarının isə dərisi soyuldu. İmadəddinin sözünü tutmamasının başlıca səbəbi Dəməşq əhalisinə ismarıc vermək idi. O demək istəyirdi ki, əgər şəhər döyüşsüz təslim olmasa, aqibətləri bundan da pis olacaq.
Belə görünür, dəməşqlilər İmadəddinin bu ismarıcını ciddiyə almadılar. Onlar şəhər hakimi Müanəddin Unarın ətrafında düşmənə qarşı sıx birləşdilər və güclü müqavimətə hazırlaşdılar. İmadəddinin şəhəri ələ keçirmək istəyi nəticəsiz qaldı.
Dəməşqə yürüşdən öncə İmadəddin böyük