Javer hiddətlə:
– Bəsdir! – dedi. – Keşikçilər aşağıda gözləyirlər. Dalımca gəl, yoxsa əmr edərəm səni buxovlasınlar!
Jan Valjan çarpayının qarşısında diz çökərək soyuq və qorxunc səslə dedi:
– Mənə bu dəqiqə mane olmağı məsləhət görmürəm.
O, Fantinanın üzərinə əyildi. Onun qulağına nəsə pıçıldamağa başladı. Bu an Fantinanın üzü qəribə bir nur saçırdı. Nəhayət, Jan Valjan ayağa durdu. Javerə tərəf dönərək:
– İndi sizin ixtiyarınızdayam! – dedi.
Javer Jan Valjanı şəhər həbsxanasına apardı.
HƏBSXANADAN QAÇIŞ
Merin həbsi şəhərdə böyük əks-səda doğurdu: “Bu adam keçmiş katorqalı imiş…”. Tez bir zamanda onun etdiyi bütün yaxşılıqlar yaddan çıxdı. Madlenin evində xidmət edən Simplisiya adlı şəfqət bacısı isə həmin yaxşılıqları unutmamışdı.
Axşam Simplisiya xəstəxana otağında Fantinanın cənazəsi önündə dua edirdi. Bu an pəncərə açıldı. Ağ saçlı bir kişi yaşına yaraşmayan cəldliklə pəncərədən otağa daxil oldu. Özünə gələn şəfqət bacısı astadan:
– Aman Allah! – dedi. – Cənab mer, sizsiniz? Mən isə elə bilirdim ki, siz…
Jan Valjan onun cümləsini tamamladı:
– Bəli, mən həbsxanada idim. Pəncərənin dəmir şəbəkəsini qırdım, damdan enərək qaçdım. İndi mən öz otağıma gedirəm. Ardımca gəlin.
Jan Valjan darvazanı açmadan həyətə girmişdi. O, otağına girib kağız və qələm götürdü. Nə isə yazıb kağızı şəfqət bacısına verdi: “Bacı, bunu keşişə verərsiniz”. Kağız açıq idi. Qadın ona nəzər saldı. Jan Valjan:
– Oxuya bilərsiniz! – dedi.
Qadın oxudu: “Cənab keşiş, rica edirəm ki, burada qoyduğum şeyləri sərəncamınıza götürəsiniz. Xahiş edirəm, bu gün vəfat edən qadını layiqincə dəfn edəsiniz. Qalan pul yoxsullara paylanmalıdır”.
Bu vaxt pilləkəndə tappıltı qopdu. Qapıçı qadın çığırırdı:
– Cənab, and olsun Allaha, burada kimsə yoxdur.
Bir kişi səsi ona cavab verdi:
– Lakin otaqda işıq var.
Jan Valjan Javerin səsini tanıdı. O, dolabın arxasına çəkildi. Simplisiya bacı masanın yanında diz çökdü və ibadət etməyə başladı. Bu an qapı açıldı. Javer rahibəni görüb çaşqın halda dayandı. İbadətlə məşğul olan rahibə gözlərini qaldırmırdı.
Javer dindar adam idi. Onun nəzərində rahibə günahsız bir varlıq idi. Lakin vəzifə hissi rahibəyə sual verməyə məcbur etdi:
– Bacı, otaqda təksinizmi?
Bu, müdhiş bir dəqiqə idi. Rahibə gözlərini qaldırdı:
– Bəli.
– Jan Valjan həbsdən qaçıb. Siz onu görmədiniz?
– Yox.
– Bağışlayın, – Javer hörmətlə təzim edərək otaqdan çıxdı.
Rahibə iki dəfə yalan dedi. Yəqin ki, onun bu yalanını behiştdə bağışlayarlar.
…Bir saatdan sonra bir adam qalın dumanda ehtiyatla Monreyldən uzaqlaşır, Parisə doğru addımlayırdı…
Keşiş yoxsullar üçün ayrılmış pulun çox hissəsini paylamadı, özünə saxladı. Fantinanın dəfnini isə kasıbyana yola verdi.
9430 NÖMRƏLİ DUSTAQ
Cənab Madlen yox olduqdan sonra Monreyldə xoş güzəran da sona çatdı. İnsanların qazancı azaldı. Adamlar işsiz qaldı. Ürəklər daşa döndü. Daha yoxsulların qeydinə qalan yox idi.
Bir az sonra polislər xəbər tutdular ki, kimsə Lafit bankından cənab Madlenə məxsus olan pulları son qəpiyi-nə kimi çıxarıb. Aydın məsələ idi ki, bu özünü Madlen kimi qələmə verən Jan Valjan olub. Javer çox təəssüfləndi ki, vaxtında Madlenin bankdakı hesabını dondurmayıb.
Həmin vaxtlar Monfermeyl kəndində Bulatruel adlı qoca bir yol fəhləsi yaşayırdı. Vaxtilə katorqada olmuşdu. İndi polis nəzarətində idi. Axşamlar onu əlində külüng meşənin qalın yerlərində görərdilər. Gizli bir iş gördüyü hiss olunurdu.
Bir gün Bulatruel Tenardyenin meyxanasında xeyli şərab içdikdən sonra sirrini açdı. Dedi ki, günlərin bir günü səhər işə gedərkən meşədə bir ağacın altında gizlədilmiş bel və bir külüng görmüş, buna heyrətlənmişdi. Axşam yaxınlıqda gizlənmiş və birdən “çox yaxşı tanıdığı, vaxtilə onunla bir yerdə katorqada olmuş” bir adamın meşənin içərilərinə getdiyini görmüşdür. Həmin adamın əlində bir sandıqça vardı. Bulatruel onun dalınca getmiş, lakin adamı gözdən itirmişdi. İki-üç saatdan sonra bu adamı yenidən görmüşdü, lakin artıq onun əlində sandıqça yoxmuş. Sonra Bulatruel meşəni ələk-vələk eləyib, lakin heç bir şey tapmayıb…
Nəhayət, Jan Valjanı Parisdə Monfermeylə gedən bir dilicana minmək istərkən həbs etdilər. Qəzetlər bu barədə yazmışdı. O, ölümə məhkum edilmiş, lakin kral mərhəmət göstərib ölüm cəzasını ömürlük katorqa ilə əvəz etmişdi. Jan Valjan işləmək üçün «Orion» gəmisinə göndərilmişdi.
17 noyabr 1823-cü ildə Tulon qəzetində belə bir xəbər dərc edildi: “Dünən “Orion" gəmisində işləyən bir katorqalı təhlükəyə düşmüş matrosu xilas edərkən dənizə düşüb batmışdır. Meyiti tapmaq mümkün olmamışdır. Bu adam həbsxana siyahısında 9430 nömrə ilə qeyd olunmuşdu. Adı Jan Valjan idi".
II HİSSƏ
KOZETTA
VATERLOO
1815-ci il iyunun 17-dən 18-nə keçən gecə güclü yağış yağdı. Bu yağış Vaterloo döyüşündə Napoleonun məğlubiyyətinə səbəb oldu. Yollar xarab olduğundan topları vaxtında gətirmək mümkün olmadı. Son atəşlər susduğu zaman bütün düzənlik, yarğanlar meyit və at leşi ilə dolu idi.
Müharibənin bir çox eybəcərlikləri var. Bunun ən murdar şəkli meyitlərin qarət edilməsidir.
…Gecəyarısı ayın işıq saldığı Vaterloo düzü ilə bir adam sürünürdü. Sanki meyit iyi duymuş goreşən idi. Bəzən dayanır, yerdəki meyiti əlləşdirir, sonra belini düzəldir, xəlvətcə uzaqlaşırdı. Birdən o dayandı. Arxadan, meyitlərin qalaqlandığı yerdən inilti səsi eşitdi. Bu zaman bir əlin onun ayağından yapışdığını hiss etdi.
– Aha, deyəsən, sağ qalanlar da var, – Goreşən mızıldandı.
O, yaralını meyitlərin arasından çıxarıb yolun qırağına sürüdü. Deyəsən, yüksəkrütbəli zabit idi, qızıl epoletləri görünürdü. Qana bulaşmış üzündə qılınc zərbəsindən çapıq vardı. Gözləri qapalı idi. Yaxasında gümüş “Fəxri legion” xaçı görünürdü.
Goreşən xaçı qoparıb öz şinelinin dərin cibinə dürtdü.