QİYMƏTLİ HƏDİYYƏ
Bir dollar səksən yeddi sent… Olanı bu idi. Altmış senti xırda pullardan ibarət idi. Bu birsentliklərlə baqqal, göyərtisatan, qəssabla alver eləyərkən qənaətcilliyinin səssiz narazılığa səbəb olduğunu hiss edərək qulaqlarına qədər qızarırdı. Della pulları üç dəfə saydı: bir dollar səksən yeddi sent. Sabah isə Milad bayramı idi.
Köhnə taxtda uzanıb hönkürtü ilə ağlamaqdan başqa çarəsi yox idi. Della da belə etdi. Görəsən, bu fəlsəfi fikir haradan meydana çıxıb ki, guya həyat göz yaşlarından, ahlardan və təbəssümlərdən ibarətdir, özü də guya ahlar daha çoxdur?..
Gəlin ev sahibinin başının qarışmasından istifadə edib evi nəzərdən keçirək: mebellə təchiz olunmuş, həftəsi səkkiz dollara balaca bir mənzil… Məsələ təkcə buradakı mənzərənin kasıblıqdan xəbər verməsində deyil. Daha çox sükut içində bədbəxtliyin hökm sürməsi diqqəti çəkirdi. Aşağıda, giriş qapısının üstündəki məktub qutusuna bu vaxta kimi bir dənə də olsun məktub salınmamış, elektrik zənginin düyməsinə bir insan övladı belə toxunmamışdı. Oraya üstündə belə bir yazı olan kağız vurulmuşdu: “Mister Ceyms Dillinqhem Yunq”. “Dillinqhem” sözü həftədə otuz dollar aldığı firavan dövrlərdə bir-birindən aralı hərflərlə yazılır, xeyli yer tuturdu. İndi gəliri iyirmi dollara düşdüyü üçün “Dillinqhem” sözündəki hərflər sönük təsir bağışlayırdı. Sanki ciddi şəkildə qərara alınmışdı ki, “D”nin qısaldılıb iddiasız şəklə salınması daha münasibdir. Mister Ceyms Dillinqhem Yunq evə gəldiyi zaman onu, həmişə olduğu kimi, «Cim!» sədası və artıq sizə Della kimi təqdim olunan missis Ceyms Dillinqhem Yunqun mehriban qucağı qarşılayırdı. Belə bir qarşılanma, doğrudan da, çox gözəldir.
Della ağlamağı kəsdi və yanaqlarını pudraladı. İndi o, pəncərənin qarşısında dayanmışdı və boz divarın üstündə gəzişən pişiyi məyus-məyus seyr edirdi. Sabah Milad bayramıdır, amma Cimə hədiyyə almaq üçün onun cəmi bir dollar səksən yeddi sent pulu var! Uzun aylar hər sentə qənaət etməklə, nəhayət, artıra bildiyi məbləği bu idi. Həftəyə iyirmi dollarla uzağa getmək mümkün deyil. Xərclər onun hesabladığından artıq alınırdı. Həmişə elə olur. İndi isə Cimə hədiyyə almaq üçün cəmi bir dollar səksən yeddi sent pulu var! Onun Cimi üçün! Milad günü ona bağışlayacağı hədiyyə barədə düşünərkən o qədər sevincli anlar yaşamışdı ki… Nəsə nadir, qiymətli bir şey olmalı idi ki, Cimin adına, az da olsa, layiq olsun.
İki pəncərənin arasındakı divara güzgü vurulmuşdu. Mebellə təchiz olunmuş səkkizdollarlıq mənzildə nə vaxtsa aynaya baxmısınız? Çox arıq və çox diribaş adam onun laylarında ardıcıl olaraq dəyişən əksini müşahidə edərək zahiri görkəmi barədə dəqiq təsəvvür əldə edə bilər. Zərif bədən quruluşu olan Della bu bacarığa yiyələnə bilmişdi.
O, birdən pəncərənin ağzından aralanıb güzgüyə tərəf atıldı. Gözləri parıldayırdı, amma iyirmi saniyə ərzində üzünün rəngi qaçdı. Cəld hərəkətlə sancaqları çıxarıb saçını açdı.
Sizə deməliyəm ki, Ceyms Dillinqhem Yunq cütlüyünün fəxr etdiyi iki sərvət mövcuddur. Biri – Cimə ata-babasından miras qalmış qızıl saat, o biri – Dellanın saçları idi. Çariça Savskaya1 qarşı evdə yaşasaydı, Della qəsdən başını yuyub saçlarını pəncərə qarşısında qurudardı ki, ülyahəzrətin bütün paltarlarını və daş-qaşını kölgədə qoysun. Çar Solomon2 həmin evdə qapıçı işləyib var-dövlətini zirzəmidə gizlətsəydi, Cim yaxınlıqdan keçəndə qəsdən hər dəfə saatı cibindən çıxarardı ki, qısqanclıqdan onun saqqalını necə yolduğunun şahidi olsun.
Budur, Dellanın gözəl saçları açılıb parıltı ilə dalğalanır – elə bil şabalıdı şəlalə şırnağı idi. Dizinə qədər uzanan saçları bütün bədənini plaş kimi qucaqlamışdı. Amma o, tez əsəbi və tələsik hərəkətlə onları yenidən yığmağa başladı. Sonra, sanki tərəddüd edirmiş kimi bir an tərpənmədən dayandı və qırmızı rəngli köhnə xalçanın üstünə iki-üç damcı göz yaşı düşdü.
Köhnə qəhvəyi jaketini çiyninə atıb, nimdaş şlyapasını başına qoyub nəm gözlərindəki parıltı ilə sürətlə aşağı, küçəyə qaçdı.
Qarşısında dayandığı lövhədə yazılmışdı: “Madam Sophronie. Saçlardan düzəldilmiş müxtəlif məmulatlar”. Della tələsik ikinci mərtəbəyə qalxdı və təngnəfəs halda dayandı.
– Mənim saçlarımı alarsınızmı? – o, madamdan soruşdu.
– Şlyapanızı çıxarın, mala baxmaq lazımdır, – madam cavab verdi.
Şabalıdı şəlalə yenidən axıb göz oxşadı.
– İyirmi dollar, – madam vərdiş etdiyi hərəkətlə sıx kütlənin çəkisini yoxlayaraq dedi.
– Onda tez olun, – Della dedi.
Növbəti iki saat çəhrayı qanadlar üstündə ötüb-keçdi – köhnəlmiş metaforaya görə üzr istəyirəm. Della Cimə hədiyyə almaq üçün mağazada dolaşdı. Nəhayət, axtardığını tapdı. Şübhəsiz, bu hədiyyə Cim üçün yaranmışdır, yalnız onun üçün… Digər mağazalarda buna bənzər heç bir şey yox idi. Axı o hər yerin altını üstünə çevirmişdi. Bu, cib saatları üçün nəzərdə tutulmuş, keyfiyyəti ilə adamı valeh edən, sadə və ciddi görünüşlü platin zəncir idi. Bütün yaxşı əşyalar, əslində, belə olmalıdır. Onu ən dəyərli saatlar üçün münasib hesab etmək olardı. Della zənciri görən kimi düşündü ki, bu yalnız Cimə qismət olmalıdır. O elə Cimin özünə bənzəyirdi. Ciddi və ləyaqətli – bu onların hər ikisini fərqləndirən keyfiyyətlər idi. İyirmi bir dollar kassaya ödəndi və Della cibində səksən yeddi sentlə evə tələsdi. Belə bir zəncirlə hansı cəmiyyətdə olur-olsun, Cim saata baxmaqdan utanmayacaqdı. Onun saatı nə qədər gözəl olsa da, Cim ona, adətən, gizlində baxırdı, çünki o, bərbad dəri kəmərdən asılmışdı.
Evdə Dellanın coşqunluğu azaldı və öz yerini ehtiyatlı tədbir görməyə verdi. O, sancaqları götürdü, qaz sobasını yandırdı və səxavətlə məhəbbətin dağıtdıqlarını yenidən düzəltməyə başladı. Bu isə həmişə çox ağır zəhmət tələb eləyir, dostlar, çox ağır.
Heç qırx dəqiqə keçməmiş başını dimdik dayanmış xırda hörüklər bəzəyirdi ki, bu görkəmdə dərsdən qaçmış oğlan uşağına bənzəyirdi. O, uzun müddət diqqətlə və tənqidi nəzərlərlə güzgüdə özünə baxdı.
– Hə, – öz-özünə dedi, – əgər Cim məni görən kimi öldürməzsə, o zaman düşünəcək ki, kilsə xorunda oxuyan qadınlara oxşayıram. Ancaq mən nə edə bilərdim, nə edə bilərdim ki, cəmi bir dollar səksən yeddi sent pulum vardı!?
Saat yeddidə qəhvə dəmlənmiş, qaz sobasında bərk qızdırılmış tava isə qoyun ətindən hazırlanmış kotletləri gözləyirdi.
Cim heç vaxt gecikməzdi. Platin zənciri ovcunda gizləyən Della giriş qapısına yaxın qoyulmuş masanın uc tərəfində oturmuşdu. Tezliklə aşağıdan onun ayaq səslərini eşitdi və bir anlığa rəngi ağardı. O hər cür xırda şeylər üçün Allaha qısa dualar etməyə alışdığından tələsik pıçıldadı:
– İlahi, elə et ki, həmişə onun xoşuna gəlim!
Qapı açıldı, Cim içəri girdi və qapını arxasınca bağladı. Onun arıq və qayğılı sifəti var idi. İyirmi iki il ailə qayğısı ilə yüklənmək asan məsələ deyildi! Onun artıq çoxdan təzə paltoya ehtiyacı var idi və əlləri əlcəksiz donurdu.
Cim bildirçin görmüş ov tulası kimi qapının ağzında donub-qaldı. O, gözlərini Dellaya dikib dayanmışdı, qadın bu baxışlardakı mənanı anlaya bilmədiyi üçün qorxmağa başladı. Bu gözlərdə nə qəzəb, nə heyrət, nə tənə, nə də dəhşət oxunurdu. Onlar gözlənilən hislərin heç birindən xəbər vermirdi. O, sadəcə, gözünü çəkmədən qadına baxır, sifətindəki qeyri-adi ifadə isə dəyişmirdi.
Masadan sıçrayan Della onun üstünə atıldı.
– Cim, əzizim, – o çığırdı, – mənə belə baxma! Saçlarımı kəsdirib satmışam, çünki sənə Milad bayramında heç nə hədiyyə etməsəydim, yaşaya bilməzdim. Onlar yenidən uzanacaq. Sən hirslənmirsən, düzdür?