Йуха зорба тоьхна йовзийтира декларацин коьрта 13 Iалашо: царна йукъахь йоккха меттиг дIалоцура историс а, культурас а. Къаьсттина Iалашо хIоттийнера нохчийн этнически тоба кхоллайаларах лаьцна дийцар йаздар а,
[40] Декларацехь дуьйцуш дара: Нохч-ГIалгIайн АССР-ан бахархойн 60% дIалоцуш долу нохчийн къам а, Дагестанан АССР-ан 3% бахархой а шен дай баьхначу лаьттахь маьрша даха йиш йоцуш, итта шерашца бала хьоьгуш дара.
Центральни правительствос нохчийн хаттар къастор сецор а, 230 000 нохчочунна шен мехкан дозанел арахьа ваха везаш хиларо а, Нохчийчоь дIалаьцначу экономически а, социальни а кризиса а, къоман мотт йухаметтахIотто хьашт хиларо а, син-оьздангаллин тIаьхьало Iалаш йан езаш хиларо а тахана айдина ГIалгIайн автономи йухаметтахIоторан хаттар. Махкахь къаьмнийн йукъаметтигаш телхаш хиларо нохчийн халкъана хьалха йаьккхий кхачамбацарш хIиттайо, уьш дIа ца йахча, къам кхиа йиш йолуш дац. Цу хьелашкахь, Нохчийчоьнан массо а кIошташкара векалша а, халкъан депутаташа а, кхоьллина вовшахтохаран комитет, нохчийн къоман Гулам дIабахьаран жоьпалла шена тIе а лоцуш.
иштта политически Iалашонаш а – ма-дарра аьлча нохчийн къоман цхьалла а, иштта суверенни Нохчийн Республика кхолларан ойла кхочуш йан а гIо дийр долу гIирсаш кхоллар.
[41] Йерриге а деклараци йеша мегар ду www.ichkeria.net сайта тIехь.
Вовшахтохаран комитетан Iалашонийн деклараци цхьаьна агIор программни кехат лара мегар дара.
Суверенни республика кхолла ойла чIагIйелира Комитетан радикальни а, кхин болчу а массо а декъашхойн кхетамехь. Конгрессан цхьаьна а вовшахтохархочо мах ца хадийра карарчу хенахь Россех политически дозуш хиларан хьал.
Уггаре а хьалха цо социальни а, культурни а, политически а къастар гойтура. Цуьнан коьрта жамI дара нохчий уггаре а къен а, дешна боцуш а, уггаре а мокъаза а бара. Автономни республикас нохчийн культура буьззинчу барамехь кхиарна новкъарло йора, цо исторически харцо тIейожайора. Цу дерригено а новкъарло йора нохчашна шайн Iадатаца а, динаца а йогIуш йолчу пачхьалкхан кеп кхолла. Амма карарчу хенахь церан аьтто бацара шайн маттахь къамел дан а, йа цуьнан ерриге а фонетика буьззинчу барамехь йовзуьйтуш, шайн алфавит лело а.
[42] Сталин Iедале вале шуьйра дуьйцуш дара нохчийн фонетикин нийса транскрипцина оьшу алфавитан хьокъехь дерг. Цундела хьашт хилира латински алфавит кхолла, иза кириллицал мелла а атта а, нохчийн артикулированни грамматикаца а йогIуш йара.
Сталин Iедале а веана, цо къаьмнаш махкаха даха долийча, I944-чу шарахь кириллица Нохчийчуьра пачхьалкхан алфавит лерира, кхин йолчу республикашкахь санна. И кхачамбацар къаьсттина чIогIа хаалуш дара Нохчийчоьхь, хIунда аьлча кириллицас нохчийн дукхох йолчу фонемашна эвсаралла йолуш транслитераци йан новкъарло йора.
Цундела Комитетан программе хьаьжжина радикалаш а, гIехь хьежамаш а берш а, массо а цхьаъ санна реза хилира.
[43] Вай хьалха ма-аллара,