Аннары, игенне зур мәйданнарда чәчеп үстерә башлагач, авыл хуҗалыгы машиналарына һәм эш коралларына ихтыяҗ да бик нык арта. Тиз арада Этколда машина һәм кораллар белән сату итә торган фермаларның бүлекләре бер-бер артлы ачыла башлый. Төрле урында таштан зур-зур складлар салына. Боларның да хуҗалары бөтенесе диярлек немецлар: Эльворт, Бюлер, Ремпель, Зудерман, Гап, Гельфрих һәм башкалар. (Эльвортның тимер юлга якын гына салдырган ике катлы, тезелеп киткән әллә ничә зур ишекле таш склады әле дә булса саклана.) Бу складларга машиналар – төрле зурлыктагы молотилкалар, үзе ура, үзе көлтәсен дә бәйләп ташлый торган ургычлар, чәчкечләр, җилгәргечләр, чапкычлар, берничә төрәнле сабаннар, йөзле (дисклы) тырмалар, хәтта «Интернационал» дигән тракторлар да (шул заманда!) турыдан-туры Германиядән һәм Америкадан килеп тора. Шуңа күрәдер инде революциягә чаклы ук Дәүләкән тирәләре авыл хуҗалыгы машиналары белән иң нык коралланган җирләрдән саналган. (Бу материал да «Знамя» газетасыннан алынды.)
…Әнә шундый үзгәреш!.. Әйтәләр, Эткол – Дәүләкәндә иллеләп иген җыю-салу амбарлары гына булган, дип… Гаҗәп түгел, чөнки бөтен әтрафтан көзен-кышын ашлык өзлексез агылып кереп торган. Бу ашлыкны җыеп озатучылар арасында (тегермән хуҗаларыннан кала) зур рус байларын күрәбез – болар: Лашков, Тимофеев, Костюриннар… Мин әле бер-ике яһүдне дә беләм (дөрес, нэп вакытында) – аларның берсе Тяуш, икенчесе Свердлов иде… Ниһаять, революциягә чаклы ук Дәүләкәндә Уфа губернасындагы иң зур элеватор да салына.
Билгеле инде, мондый җирдә һәртөрле сәүдә-коммерция эшләре аеруча кызу үсә һәм җәелә башлый. Мәсәлән, 1914 елны Дәүләкән халкының утыз проценты тегеләй яки болай сәүдә эше белән бәйләнгән була. Зур шәһәрләрдәге шикелле, монда акча салу, акча алу өчен банк та ачыла. Монда «Зингер» дигән тегү машиналары белән сату итүче атаклы фирманың филиалы да урнаша. Немецлар сыра заводы да салдырып җибәрәләр, шәп булган диләр аларның сырасы, губернаның төрле якларына китә торган булган. Польдяев дигән бер мордва бае монда таштан ике катлы итеп ике зур йорт салдырган. Бу йортларны без Бәлдәй йорты дип атый идек. (Хуҗасының чын фамилиясен мин күптән түгел генә белдем.) Берсендә, тимер юлга карап торганында, гостиница белән ресторан булган икән. Икенчесе, базар мәйданына якыны, махсус клуб итеп салынган. Менә шуның сәхнәсендә 1917–1918 елларда татарча спектакльләр куела торган иде. Аннары Марҗа базарына каршы гына агачтан шулай ук махсус салынган кинотеатр да бар иде. Элек аның исеме «Модерн» булган, имеш. Этколда – модерн!.. (Хуҗасы чит илдән, мәсәлән, Америкадан килеп чыккан кеше булмады микән?) Ләкин без, татар малайлары, аны «туманный» дип кенә йөртә идек. Тик шуны онытмагыз: болар барысы да Эткол дигән башкорт авылында – ул заманда әле ул волость үзәге дә булмаган шикелле, чөнки безнең волость «Казангол волосты» дип аталган – бу инде Дим буендагы икенче бер башкорт авылы.
КУПИЧЛАР
Инде сәүдәнең үзенә килгәндә,