– Буны сиз башладынъыз, бакъынъыз неге кетирди!
– Эгер эр кес виджданына коре яшаса, проблемлер де олмаз эди!
– Оны сиз ольдюрдинъиз!
– Ёкъ, оны сизинъ ачкозьлюлигинъиз ёкъ этти!
Эркеклер къызышып бири-бирине атылмагъа башладылар. Де о, де бу тарафтан янъгъырагъан эр анги сёз, къавгъагъа чагъырув киби эди. Козьлерини къан баскъан, дамарлары бурюшкен бири-бирине багъыргъан адамлар имамнынъ сёзлерини биле эшитмей, къыскъасы – дженазе намазы толусынен бозулды. Ниает, къапы аралыгъына зар-зорнен чыкъкъан эсли-башлы къадын, вайвалап, агълап-къычырып ялвармагъа башлады:
– Акъайымнынъ джеседи даа сувумады, сиз исе онынъ янында бири-биринъизни чамурнен суварасынъыз! Озь-озюнъизни маскъара этменъиз! Лафларынъыздан юрегим булана! Эльшаныма сонъки вакъыт яшайыш бермединъиз, ич олмаса, эбедийликке къавгъасыз озгъарынъыз! Арам шейлер япасынъыз, анъламайсынъызмы ёкъса?
Къадын эсини джояджакъ алда, азбарда оны беклеп тургъан адамларгъа таба адымлады. Сой-акърабалар аман онынъ къолтукъларына кирип, къартийни озюне кетирмеге ашыкътылар…
Арадан учь кунь кечти. Ябанджы йигит бу койде ерлешир экен, къомшуларнен таныш олмагъа истеди. Ильк эвеля о энди белли олгъан эвге бармагъа ниетленди. Буюк ихтимал бар ки, мерхумнынъ омюр аркъадашы да шимди бир де-бир ярдымгъа мухтадждыр… Яваш-яваш къапыны къакъар экен, нефесини ичине чекип беклей эди.
Бир къач дакъкъадан о, дженазеде корьген къадынны якъындан дикъкъатлыджа козьден кечирди. Къадын тахминен алтмыш беш яшында, арыкъ, алчакъ бойлу, эсмери юзьлю, къара къашлы, корюнгени киби яшлыкъта пек дюльбер къыз олгъан, амма башына кельген белялар оны аякъларындан айыргъан, сонъки учь кунь агъызына сув биле алмагъан къадын шимди озю де меджалсыз бир алда. Къаарь-къасевет оны бутюнлей йыкъкъан эди.
– Сизге бельки де кедер этедирим, багъышланъыз мени, тизе. Мен бир къач кунь эвель мындаки дженазенинъ шааты олдым. Аллах рахмет эйлесин, башынъыз сагъ олсун. Сизге бираз емек кетирдим, Бисмиллях…
– Достлар сагъ олсун! Аллах сенден разы олсун, балам, амма сени танымайым, кимнинъ огълу оласынъ?
– Мен бу ерли дегилим, сизинъ коюнъизге ишнен ёлланылдым, бир араштырмаджым. Фаркълы халкъларнынъ адет ве омюр тарзларыны огренип, тедкъикъ ве къыяслав ишлерини кечирем, балабан китап нешир этмек ниетиндем. Коюнъиз акъкъында исе бир танышым сёйледи. Мен де меракъланып кельдим.
– Анълашылды, ишинъ меракълы экен, балам. Адынъ не?
– Адым Аким, Бай-Сервернинъ сюлялесинденим, Къырымдан кельдим.
– Мен исе Шахназ абла. Мемнюн олдым. Бизим Шахдагъ къаямызны, онынъ этегиндеки кичкене ве кимсеге белли олмагъан Чилегир койчигимизни корьмек ичюн, узакъ ёл кечкенсинъ, кель, мусафирим ол, бельки сенинъ ишинъе меним де файдам тиер, озюм де бираз язылырым.
Мусафир йигит эв бикесинен берабер багъчадаки тапчангъа таба адымлады. Биринджи дакъкъалардан Шахназ абла гъает муляйим ве мерхаметли олгъаныны анълады, къадын кельген мусафирни энъ эйи шекильде сыйламагъа тырышты. Сонъки вакъытларда лаф этмек ве гонъюль ачмакъ ичюн сырдашы да ёкъ, бутюн танышлары белли вакъиадан сонъ озь-арасы къавгъалашып даа барышмайлар.
– Мен сизге якъын бир эвчикни кираладым, бир къач ай мында къалмагъа истейим. Янъы къомшунъыз олам. Аллах къысмет этсе, къатнашырмыз.
– Пек яхшы хабер! Умют этем, биз акъкъында теэсуратларынъ да эйи олур, халкъымыз аслында пек мусафирчендир. Ойле олса, кель, санъа озюм акъкъында базы бир шейлер тариф этейим.
Къадын озюне ве мусафирге бирер пияла чай къойып, икяесини башлады:
– Бир заманларда биз башымызгъа кельгенлерден къуртулмакъ ичюн мында кельдик. Эльшан агъанънен йигирми яшында олгъанда эвлендим, пек бахтлы эдик, тек бир дердимиз бар эди, Аллах бизге эвлят насип этмей эди. Геджелерим, куньдюзлерим дуаларда кечти ве, ниает, бир кунь муджизе юзь берди, Аллах дуаларымызны къабул этип, бизге нидже йыллар бекленильген балачыкъны багъышлады. Огълумызнынъ адыны Йылмаз къойдыкъ. О бизим къуванчымыз ве таянчымыз олды. Сенинъ яшынъда олгъанда дженкке кетти, амма омюр къыскъа экен, андан къайтмады. Тек: «Огълунъыз джесюр, акъикъий ватанпервер эди», – деп мектюп ёлладылар. Бундан сонъ рахметли Эльшаннен экимиз къалдыкъ. Башкъа ерге кочип тынч аятны къыдырып башладыкъ ве мында, Чилегир коюне кельдик. О вакъыт бу тарла ве дагълар бош эди ве кой энди-энди адамларнен толып башлагъан эди. Мында эсасен лезгилер яшай эди, оларнен тез арада достлаштыкъ. Энъ эвеля, бу халкъ бири-бирини къорчалагъан, кимге ярдым керек олса, куньдюз-гедже демейип, бутюн кой топлашып ярдым этер эди. Бойле этип, биз мында он