Kobiety w Europie Środkowo-Wschodniej w perspektywie interdyscyplinarnej. Группа авторов. Читать онлайн. Newlib. NEWLIB.NET

Автор: Группа авторов
Издательство: OSDW Azymut
Серия:
Жанр произведения: Культурология
Год издания: 0
isbn: 978-83-235-4787-7
Скачать книгу
kulturową historią obrazu pijanej i szalonej staruchy (współautorzy S. Borowicz i R. Przybylska). Prowadzi badania skupiające się wokół trzech zasadniczych tematów: PRL-owskiej cenzury i jej wpływu na kształt kultury drugiej połowy XX wieku; interdyscyplinarnego wymiaru edukacji polonistycznej oraz kulturowych, kobiecych i męskich modeli doświadczania sędziwego wieku.

      Inesa Szulska

      Uniwersytet Warszawski

      ORCID 0000-0002-3355-4419

      Refleksja o kobiecości w wybranych pracach pedagogicznych i utworach literackich Marii Pečkauskaitė

      Niniejszy artykuł stanowi syntetyczne omówienie różnych aspektów „bycia kobietą” i czynników decydujących o kształtowaniu się kobiecej tożsamości utrwalonych w wybranych pracach pedagogicznych i literackich Marii Pečkauskaitė, jednej z czołowych litewskich pisarek końca XIX i pierwszych dziesięcioleci wieku XX. Za materiał egzemplifikacyjny posłużą jej dzieła prozatorskie, prezentujące modelowe sylwetki nastolatek i panien z prowincjonalnych dworków: Viktutė [Wiktusia] (1903), Pertraukta idilija [Przerwana idylla] (1906), Moterų teisės [Prawa kobiet] (1924) i etiudy pedagogiczne Mergaitės kelias [Droga dziewczynki] (1932), dedykowane dziewczynkom oraz ich wychowawcom. Wskazany krąg tekstów uważam za reprezentację poglądów tej literatki i propagatorki nowoczesnych zachodnioeuropejskich metod pedagogicznych na Litwie, pozwalającą prześledzić idealistyczno-postulatywny wydźwięk pisarstwa Šatrijos Ragany (tak bowiem podpisywała swoje utwory Pečkauskaitė) w kontekście przemian polityczno-społecznych i obyczajowych, które miały wpływ na pozycję Litwinek w lokalnym społeczeństwie przełomu XIX i XX wieku. W odtworzeniu głównych wątków refleksji o istocie kobiecości w dorobku Pečkauskaitė wykorzystane zostało hermeneutyczno-interpretacyjne podejście do poszczególnych tekstów z uwzględnieniem odczytań współczesnych litewskich badaczek feminizmu, koncentrujących się wokół kierunkowego (kobiecego) odczytania dorobku pisarek znad Niemna135.

      Biografia Marii Pečkauskaitė (1877–1930), pochodzącej ze średniozamożnej szlachty o polskich korzeniach, ma znamiona reprezentatywnej biografii szerszego grona literatek, wspierających piórem ruch litewskiego odrodzenia narodowego. Zgodnie z duchem epoki Pečkauskaitė odebrała edukację domową, niespełna półtora roku uczyła się w gimnazjum dla dziewcząt przy kościele św. Katarzyny w Petersburgu (1892), później przypadł jej w udziale los guwernantki w prowincjonalnych dworach i kobiety podejmującej pracę zawodową. W Warszawie ukończyła kursy pszczelarstwa, w Wilnie prowadziła księgarnię, współpracowała z prasą, zajmowała się działalnością społeczno-kulturalną i charytatywną, z czasem została dyrektorką progimnazjum dla dziewcząt w Mariampolu (1909–1915). Pamiętać należy, że z powodzeniem skorzystała ze zdobyczy ówczesnego ruchu emancypacji kobiet – jako wolna słuchaczka studiowała w Szwajcarii (w Zurychu i Fryburgu, w latach 1905–1907), była uczestniczką wykładów znanego niemieckiego pedagoga i twórcy filozofii wychowania Friedricha Wilhelma Foerstera136. Edukacja za granicą i wieloletnia praktyka nauczycielska przyczyniły się do skrystalizowania się estetycznych, etycznych i pedagogicznych poglądów Pečkauskaitė, twórczyni wysokoartystycznej litewskiej prozy realistyczno-psychologicznej z elementami modernizmu.

      Pisarka tworzyła w czasach ważnych przemian świadomościowych i politycznych, które miały wpływ na kształtowanie się ruchu odrodzenia narodowego i podwalin nowoczesnego litewskiego społeczeństwa, skutkujących odzyskaniem państwowości w 1918 roku. Elena Bukelienė, poszukując trafnej formuły definiującej pozycję kobiety w społeczeństwie na początku XX wieku, posłużyła się pojemnym i celnym skrótem: „maksimum obowiązków i minimum praw”137. Rzeczywiście, działalność społeczno-polityczna była wówczas wyłącznie męskim przywilejem, aktywność kobiety ograniczała się do tradycyjnych obszarów aktywności: głównie dobroczynności, działalności na polu tajnej oświaty litewskiej i sfery kultury. Niemniej to właśnie przełom XIX i XX wieku zaznaczył się w literaturze litewskiej wzmożoną działalnością grupy pisarek tworzących w różnych konwencjach – od realizmu po modernizm: Julii Beniuševičiūtė-Žymantienė, Gabrielė Petkevičaitė-Bitė, Sofii Kymantaitė-Čiurlionienė, sióstr Sofii Pšibiliauskienė i Marii Lastauskienė. Twórczość każdej z nich inspirowana była zarówno ideami litewskiego ruchu odrodzenia narodowego, jak też zmianami społecznego myślenia o kobiecie-twórczyni, odważnie wkraczającej na pole dotąd zarezerwowane dla pisarzy. Jak zaznacza Violeta Kelertienė, decydował o tym także inny niż w krajach Europy Zachodniej stosunek do kobiet – patrzono na nie jako na uprzywilejowaną, słabą płeć, stąd brał się brak dyskryminacji płciowej, a także swoista odrębność, niedostosowanie do sztywnych, patriarchalnych norm egzystencji138. Co więcej, literatki, zamiast ukrywać się pod pseudonimami, eksponowały swoją płeć – nie inaczej było w przypadku Šatrijos Ragany – Czarownicy z Szatrii. W dziejach literatury litewskiej uchodzi ona za pisarkę o konsekwentnie chrześcijańskim światopoglądzie, orędowniczkę odrodzenia narodowego (niezrozumianą przez swoje najbliższe szlacheckie otoczenie), której wyraźnie autobiograficzna twórczość miała zachęcać do wcielania w życie pozytywistycznych postulatów pracy u podstaw (znanej jej także w wydaniu polskim, między innymi za sprawą Elizy Orzeszkowej)139.

      Ku wiecznej kobiecości

      Konceptualizacja formowania się kobiecej tożsamości w pismach pedagogicznych Pečkauskaitė przebiega na kilku poziomach: refleksji pedagogicznej, społecznej, psychologicznej i etycznej o wydźwięku katolickim. Kobiecą cielesność i duchowość pisarka postrzegała jako integralną całość, którą należy kształtować od najmłodszych lat dziecka – dorastanie dziewczynki jest procesem wieloszczeblowym, drogą świadomego rozwoju i wysiłku zarówno jej samej, jak i otoczenia: „Niczym artysta tworzący rzeźbę, tak człowiek powinien nieustannie kształtować swój charakter. Po przyjściu na świat nie jest skończoną całością, tylko zalążkiem wszelkich możliwości. W nim tkwi potencjał, materiał, z którym może uczynić wszystko, co zechce. Pracując bez wytchnienia, tworzy siebie”140.

      Warto podkreślić, że jako jedna z prekursorek wprowadzania metod nowoczesnej pedagogiki na Litwie początku XX wieku zainteresowała się kwestiami dojrzewania i seksualną edukacją dzieci, brała też udział w publicznej dyskusji o walce z pornografią kobiet141. W przekonaniu literatki seksualność kobiety wymagała rygoru umysłu i podporządkowania się wymogom katolickiej etyki142. Najwięcej uwagi poświęciła jednak kwestiom kształtowania postawy, tożsamości dziewczynki, rozwoju duchowego i umysłowego oraz przyswojenia właściwego zasobu wartości. W świetle myśli pedagogicznej Pečkauskaitė kształtowanie się osobowości dziewczynki ma być świadomym i przemyślanym działaniem otoczenia, w tym podążaniem drogą wyraźnie określonych autorytetów (w Mergaitės kelias znajdziemy liczne przykłady wzorcowych postaw z obszaru szeroko rozumianej kultury, między innymi Antygony Sofoklesa, Solveigi Henryka Ibsena, poglądów estetycznych Johna Ruskina). W definicji kobiecości, wyłaniającej się z kart etiud pedagogicznych Šatrijos Ragany, dominują takie cechy, jak szacunek, delikatność, porządek, miłość, poświęcenie, wyzbycie się egoizmu, bycie matką143. Ciekawe, że macierzyństwo literatka niekoniecznie łączyła z urodzeniem potomstwa, rozumiejąc je także jako postawę afirmatywną, opiekuńcze zachowanie i współczucie wobec słabszych: „Matką można być nie tylko dla własnych dzieci, ale też obcych, dla każdego człowieka, którego spotykamy w życiu” Скачать книгу


<p>135</p>

Od przełomu XX i XXI w. dorobek Pečkauskaitė-Šatrijos Ragany cieszy się wzmożonym zainteresowaniem badaczek stosujących tę metodologię – por. prace: V. Daujotytė, Šatrijos Raganos pasaulyje, Vilnius 1997; eadem, Parašyta moterų, Vilnius 2001, s. 181–204; S. Daugirdaitė, Rūpesčių moterys, moterų rūpesčiai. Moteriškumo reprezentacija naujausioje lietuvių moterų prozoje, Vilnius 2000, passim; R. Bleizgienė, Moters tapatumo formos XX a. pradžios Šatrijos Raganos, Onos Pleirytės-Puidienės Vaidilutės ir Sofijos Kymantaitės-Čiurlionienės kūryboje [w:] eadem, Privati tyla, vieši balsai. Moterų tapatybės kaita XIX a. pabaigoje – XX a. pradžioje, Vilnius 2012, s. 226–260.

<p>136</p>

W latach 1908–1909 periodyk „Viltis” opublikował 38 artykułów pod wspólnym tytułem Auklėjimo mokslas [Nauka wychowania], będących wolnym przekładem studium Foerstera Jugendlehre (1904) dokonanym przez Pečkauskaitė z j. niemieckiego na j. litewski. Następnie w latach dwudziestych XX w. na Litwie wydano przetłumaczone przez pisarkę prace Foerstera pt. Seksualinė etika ir seksualinė pedagogika [Etyka seksualna i pedagogika seksualna], Auklėjimas ir auklėjamasis [Wychowanie i wychowanek]. Szerzej o popularyzatorskiej działalności Pečkauskaitė na polu edukacji młodzieży pisze V. Aramavičiūtė, Marija Pečkauskaitė – pažangių F.V. Foersterio pedagoginių idėjų skleidėja, „Lietuvių katalikų mokslo akademijos metraštis” 2003, t. 22, s. 41–46.

<p>137</p>

E. Bukelienė, Moteris šiuolaikinėje lietuvių prozoje, „Pergalė” 1987, nr 3, s. 126.

<p>138</p>

V. Kelertienė, Kita vertus… Straipsniai apie lietuvių literatūrą, Vilnius 2006, s. 15–16.

<p>139</p>

Szerzej zob. I. Szulska, Šatrijos Raganos ir lenkų rašytojų kūrybos paralelės [w:] Hermeneutinė literatūrologija, kom. red. A. Kalėda, A. Martišiūtė, R. Skeivys, T. Venclova, M.A. Šliogeris, oprac. R. Karmalavičius, red. V. Šatkuvienė, Vilnius 2006, s. 224–233; B. Speičytė, „Girių civilizacija”. Moteriškasis Šatrijos Raganos ir Elizos Ožeškovos pozityvizmas [w:] G. Mikelaitis, B. Speičytė, Trečiasis Šatrijos Raganos laikas. Straipsnių rinkinys, Vilnius 2008, s. 53–92.

<p>140</p>

Šatrijos Ragana [M. Pečkauskaitė], Mergaitės kelias. Pedagoginiai etiudai, Vilnius 1992, s. 6. Tekst oryginalny: „Kaip dailininkas kala statulą, taip žmogus turi nesiliaudamas kalti savo būdą. Atėjęs į šį pasaulį, jis nėra užbaigta visuma, bet visokių galimybių užuomazga. Jam yra duota medžiaga, iš kurios jis gali padaryti viską, ką panorės. Nesiliaudamas ir nuolat dirbdamas, jis kuria save”. Wszystkie przekłady z j. litewskiego pochodzą od autorki artykułu.

<p>141</p>

Oprócz wspomnianego już przekładu na j. litewski dzieła Foerstera Seksualinė etika ir seksualinė pedagogika, zagadnieniu edukacji seksualnej dzieci M. Pečkauskaitė poświęciła rozdział Skaistybė w napisanym przez siebie studium Motina-auklėtoja (Kaunas 1923). Zachowały się także świadectwa o odczytanym przez pisarkę referacie o walce z pornografią na pierwszym w historii tego kraju zjeździe kobiet, który odbył się we wrześniu 1907 r. w Kownie. Por. V. Daujotytė, Parašyta moterų, s. 130.

<p>142</p>

Fizyczna strona miłości – erotyka pozostawiana była postaciom negatywnym, m.in. w noweli Mėlynoji mergelė, w czym wyraża się racjonalistyczny światopogląd pisarki: umysł powinien kierować ciałem, duch zwyciężać ciało. Nieposkromione pożądanie, jego destrukcyjny wpływ nie był tolerowany, samo jego pojawienie było powodem do potępienia jako piekielnej pokusy.

<p>143</p>

Samorealizacja kobiety w macierzyństwie stanowiła dla literatki atrybut idealnej kobiety, jej wrodzony przymiot: „Kokios gi yra moters įgimtos gerosios ypatybės? […] Pirmiausia – motiniškumas. Kas yra motiniškumas? Tai gabumas, noras mylėti, globoti, aukotis, savęs išsižadėti, atleisti. Išlavinusios tą gabumą, būsite tikros tobulos moterys” – „Jakie są wrodzone przymioty kobiety? […] Po pierwsze – bycie matką. Czym jest zostanie matką? Umiejętnością i pragnieniem miłości, poświęceniem się, opiekuńczością, ofiarowywaniem siebie dla innych, sztuką przebaczenia. Te, które zdołają wykształcić w sobie takie umiejętności, zostaną prawdziwie doskonałymi kobietami”. Šatrijos Ragana [M. Pečkauskaitė], Mergaitės kelias…, s. 27.