Betsie gaan staan in die deur met ’n skinkbord vol koek. “Hy weet nie eens daar is ook ander mense in die vertrek nie,” sê sy.
Terwyl ek ’n klomp vuil borde met die trap af dra, verklap ’n gilletjie aan my dat Pickwick opgedaag het. Ons wat so lief is vir hom, vergeet gewoonlik wat ’n groot skok dit vir vreemdelinge is om hom die eerste keer te sien. Ek stap vinnig deur toe, stel hom vinnig aan die vrou van ’n Amsterdamse groothandelaar voor, en neem hom dan boontoe. Hy laat sy reusagtige liggaam in ’n stoel langs Pappa neersak, kyk met die een oog op na die plafon en met die ander een na my. “Vyf klontjies, asseblief,” sê hy.
Arme Pickwick! Hy is net so lief vir kinders soos Pappa, maar terwyl kinders sommer dadelik van Pappa hou, moet Pickwick hulle altyd oorreed om na hom toe te kom. Hy ken egter een toertjie wat nooit misluk nie. Ek bring vir hom sy koppie koffie waarin die suiker dik lê en hou hom dop terwyl hy met ’n ondeunde gesig om hom rondkyk. “Maar my liewe Cornelia!” roep hy uit. “Hier is dan nie ’n tafel nie! Waarop moet ek my koffie neersit?” Hy loer met een wydgerekte oog om seker te maak die kinders kyk vir hom. “Wel, dis nou gelukkig dat ek my eie tafel saamgebring het.” En met dié woorde sit hy die koppie en piering op sy ronde maag neer. Ek moet nog die kind ontmoet wat hierdie toertjie kan weerstaan. En inderdaad, sommer gou is daar ’n kring grootoogkinders rondom hom.
’n Rapsie later daag Nollie en haar gesin op. “Tannie Corrie!” groet Peter my onskuldig. “Jy lyk dan nie 100 jaar oud nie.” Voordat ek hom ’n speelse hou kan gee, gaan sit hy voor tannie Jans se regop klavier en vul die ou huis met melodieë. Mense roep van alle kante versoeke uit – gewilde liedjies, ’n keur uit Bach se korale, gesange – en gou sing hulle die refreine saam.
Hoe baie van ons is nie op dié vrolike middag saam sonder om te besef dat ons later in totaal ander omstandighede weer sou ontmoet nie.
Peter, die konstabels, dierbare lelike Pickwick – ons almal is saam hier. Net my broer Willem en sy gesin kort. Ek wonder hoekom hulle so laat is. Willem en sy vrou en kinders bly in die dorpie Hilversum, 48 kilometer van ons af. Tog moes hulle al hier gewees het.
Skielik raak die musiek stil en Peter se stem klink sissend van die klavierstoeltjie af op. “Oupa! Hier kom die mededingers!”
Ek kyk deur die venster. Mnr en mev Kan, eienaars van die enigste ander horlosiewinkel in die straat, het so pas by die stegie ingedraai. Volgens Haarlem se standaarde is hulle nuwelinge, want hulle het maar eers in 1910 in Barteljorisstraat kom woon. Hulle is dus nog maar net 27 jaar daar. Maar omdat hulle heelwat meer horlosies as ons verkoop, beskou ek Peter se opmerking as heeltemal gepas.
Pappa is egter ontsteld. “Nie mededingers nie, Peter,” berispe hy hom. “Kollegas.” Hy tel die kinders vinnig van sy skoot af en stap haastig na die bokant van die trap om die Kans te groet.
Pappa hanteer mnr Kan se herhaaldelike besoeke aan die winkel as vriendskaplike kuiertjies van ’n gewaardeerde vriend. “Kan Pappa dan nie sien wat hy doen nie?” vaar ek altyd uit wanneer mnr Kan weer vertrek het. “Hy kom net uitvind hoeveel ons vir ons horlosies vra sodat hy syne goedkoper kan verkoop!” In sy vertoonvenster adverteer mnr Kan sy horlosies altyd vir vyf gulde minder as ons s’n.
Maar elke keer verhelder Pappa se gesig net met ’n soort aangename verbasing, soos altyd wanneer hy aan die sakekant van ’n horlosiewinkel dink. “Maar, Corrie, dan sal die mense geld spaar as hulle by hom koop.” Tog voeg hy altyd nadenkend by: “Ek wonder hoe hy dit regkry.”
Pappa het net so ’n skrapse kennis van sakevernuf as wat sy pa voor hom gehad het. Dae lank swoeg hy om ’n horlosie te herstel, en vergeet dan geheel en al om die rekening te stuur. Hoe skaarser en duurder die horlosie is, hoe minder kan hy in terme van geld daaraan dink. “’n Mens behoort eintlik te betaal vir die voorreg om aan so ’n horlosie te kan werk,” sê hy net.
Sy verkooptegnieke is eintlik nog erger. Vir die eerste tagtig jaar van die winkel se bestaan het Oupa en Pappa die luike aan die straatkant stiptelik om sesuur toegetrek. Eers toe ek twintig jaar gelede by die onderneming betrokke geraak het, het ek opgemerk dat ’n menigte wandelaars saans met die nou sypaadjies langs drentel. Ek het opgelet dat die ander winkels hulle vensters oop en helder verlig hou. Toe ek dit onder Pappa se aandag bring, was hy skoon oorstelp van blydskap. Hy het my omhels asof ek ’n fantastiese ontdekking gemaak het. “En as die mense die horlosies sien, kan hulle dit dalk net die volgende dag kom koop. Corrie, my hartjie, hoe slim is jy tog!”
Ek sien mnr Kan is besig om sy pad na my toe oop te baan met ’n bord vol koek en ’n mond vol komplimente. Vol skuldgevoelens oor my afgunstige gedagtes, benut ek die samedromming van so baie mense en ontsnap met die trap af. Daar is nog meer mense in die werkkamer en winkel as in die boonste vertrekke. Hans neem koek in die agterste kamer rond, en Toos bedien die mense in die voorste vertrek. Om haar mond is ’n glimlag, altans so na aan ’n glimlag wat as haar mond, wat altyd na onder buig, dit toelaat. En Christoffels… wel, hy het sowaar “gegroei”. Dit is feitlik onmoontlik om die krom en verslete mannetjie te herken in die glansryke figuur wat die nuwe aankomelinge formeel by die deur groet, en dit dan onverbiddelik opvolg met ’n toer deur die winkel. Dit is baie duidelik die heel grootste dag van sy lewe.
Die hele kortstondige wintermiddag kom die mense op ’n streep na ons toe, almal wat vriende van Pappa is. Oud en jonk, ryk en arm, geleerde mans en ongeletterde diensmeisies – vir Pappa is hulle egter almal eenders. Dit is sy geheim – nie dat hy die verskille tussen mense nie raaksien nie, maar dat hy nie eens besef dit bestaan nie.
Steeds sien ek vir Willem nêrens nie. Ek neem afskeid van ’n paar gaste by die deur en kyk op en af in Barteljorisstraat. Al is dit nog maar vieruur begin die winkelligte in die Januarie-skemer brand. Ek het nog heelwat kleinsus-aanbidding vir my ouboet, wat vyf jaar ouer is as ek. Hy is ’n geordende predikant en die enigste Ten Boom wat ooit op universiteit was. Willem sien baie dinge raak, glo ek. Hy weet wat in die wêreld aangaan.
Eintlik wens ek dikwels Willem kan dinge nie altyd so helder sien nie, want baie van wat hy sien, maak my bang. ’n Volle tien jare gelede, reeds in 1927, het Willem in sy doktorale proefskrif, wat hy in Duitsland geskryf het, beweer dat ’n afgryslike euwel besig is om in daardie land wortel te skiet. Daar by die universiteit self word die saad gesaai vir ’n minagting van menselewens soos die wêreld nog nooit gesien het nie. Die enkeles wat sy proefskrif gelees het, het net gelag.
Maar nou lag niemand meer vir Duitsland nie. Die meeste goeie horlosies kom van daar. ’n Hele paar firmas met wie ons al jare lank sake doen, het feitlik oornag en baie geheimsinnig verdwyn. Willem meen dit is deel van ’n doelbewuste, grootskaalse optrede teen die Jode. Elke firma wat verdwyn het, het immers aan Jode behoort. As die hoof van die Nederduitsch Hervormde Kerk se program om die Jode te bereik, bly Willem op hoogte van al hierdie dinge.
Liewe Willem, dink ek toe ek by die huis instap en die deur toestoot. Hy is net so ’n goeie “verkoopsman” van die kerk as wat Pappa van sy horlosies is. As hy een enkele Jood in twintig jaar tot bekering gebring het, het ek beslis nie daarvan gehoor nie. Willem probeer nie mense verander nie; hy bedien hulle net. Hy het genoeg geld gespaar om ’n tehuis vir bejaarde Jode in Hilversum te bou – eintlik vir bejaardes van alle gelowe, want Willem is teen enige skeidsmure tussen mense.
Die afgelope paar maande is die tehuis egter oorstroom deur jonger inwoners – almal Jode, en almal uit Duitsland. Willem en sy gesin het al selfs hulle eie woonruimte prysgegee en slaap in ’n gang om almal te kan huisves. Steeds droog die stroom verskrikte, daklose vreemdelinge nie op nie… en saam met hulle kom stories van ’n groeiende waansin.
Ek stap op kombuis toe waar Nollie so pas ’n vars pot koffie gemaak het. Ek neem dit en dra dit na tannie Jans se kamers toe.