2
Skatkis van die hemel
. . . hoe glansryk alles wat U
in die hemelruim geplaas het!
Psalm 8:2
Die antieke sterrekunde
Denkers van die vroegste beskawings het geglo dat die plat aarde solied en bewegingloos staan en dat die hemel om die aarde draai. Die hemel was ook nie baie ver nie. Net so ’n entjie bokant die bergkruine was die hemelkoepel waarin die ligte van die nag gegloei het.
Selfs vóór die koms van die Griekse beskawing is besef dat die vyf bekende planete van daardie tyd (vandag weet ons van agt, nadat Pluto weens sy geringe grootte as planeet gediskwalifiseer is), net soos die son en die maan, hul eie bane tussen die sterre volg.
Die menslike oog hou van orde. Die brein soek patrone. Daarom het vroeë beskawings orde in die sterre gesoek en beelde daarin gesien. Die Galdeërs van Mesopotamië was miskien verantwoordelik vir sommige van die konstellasies soos ons dit vandag ken. Miskien was dit die Minoërs van Antieke Griekeland.
Die antieke Egiptenare en Chinese het heelwat kennis van die sterrekunde gehad, maar hulle het dit nie probeer verklaar nie. Hulle was net waarnemers en het hul eie sterregroeperings gehad.
In die vyfde eeu het sint Augustinus nog geskryf: “Aangaande die fabel dat daar antipode is, dit wil sê mense aan die ander kant van die aarde, waar die son opkom wanneer dit by ons ondergaan, mense wat met hul voete onder ons s’n loop, dit is hoegenaamd nie geloofwaardig nie . . . Daar was net een paar oorspronklike voorouers, en dit is ondenkbaar dat sodanige afgeleë streke deur Adam se nasate bevolk kon word.”
Werklike vordering het eers met die Griekse beskawing gekom. Een van die eerste Griekse sterrekundiges was Tales van Milete, wat 600 v.C. gebore is. Die laaste groot sterrekundige van die Griekse skool was Claudius Ptolemaios van Aleksandrië (87-150 n.C.) wat moontlik ’n Egiptenaar van geboorte was. Die goue tydperk van Griekse sterrekunde het dus oor ’n tydperk van 800 jaar gestrek, net so lank soos vanaf die Kruistogte tot vandag toe.
Tales het geglo dat die aarde die middelpunt van die heelal is. Sommige van sy tydgenote het eienaardige opvattings gehad. Xenofanes het gesê sterre is vuurwolke wat elke nag aangesteek en teen dagbreek weer geblus word. Anaksimander het geglo sterre is lugwiele wat met saamgeperste vuur gevul is. Soos vuurkonkas is die lugwiele vol gaatjies waardeur die vlamme lek. Almal het geglo sterre is aan die hemelkoepel vasgeheg. Heraklitus van Efese het die son se deursnee op sowat 30 cm geskat.
Claudiuis Ptolemaios het egter ’n heel noukeurige sterrekatalogus opgestel wat eeue lank gebruik is. Hy was ’n Griek en het die Almagest geskryf, ’n reuse-werk wat dertien boekdele beslaan het, waarin die ganse hemel beskryf is soos dit indertyd verstaan is.
Ptolemaios het sy onderwerp wetenskaplik benader. Hy het geglo die hemel draai elke dag om die aarde, terwyl die son, maan en planete op verskillende afstande om die aarde beweeg. Die maan was die naaste en Saturnus die verste. Ver anderkant Saturnus, presies hoe ver was onseker, is die koepel met die vaste sterre. In sy sterrekatalogus is 48 konstellasies opgeteken. Al hierdie konstellasies is vandag nog in ster-atlasse.
Ptolemaios se model was ’n duisend jaar lank die aanvaarde planetêre model.
Die sterrekundiges van die Renaissance moes teësinnig afskeid neem van Claudius Ptolemaios se veilige en onveranderlike klokwerkheelal waarvan die aarde die middelpunt was.
Die Kerk van die Middeleeue is tot in sy fondamente geskud toe van hom verwag was om sy egosentriese siening van die Skepping te wysig. Die Kerk het geglo die groot hemelmasjien is deur God gebou vir die verwondering van sy belangrike skepsels wat die aarde bewoon. Die aarde was die middelpunt van die heelal en alles het om die aarde gedraai.
Vergesigte van ewigheid
In 1935 het die sterrekundige sir James Jeans (1877-1946) in sy boek The Mysterious Universe geskryf: “Ons staan op ’n mikroskopiese splintertjie van ’n sandkorreltjie. Ons probeer om die aard en doel te ontdek van die heelal wat in ruimte en tyd om ons is.
“Ons eerste gewaarwording is vrees. Ons heelal is skrikwekkend. Sy onbegryplike, ontsaglike en betekenislose vérgesigte van ewigheid laat die menslike geskiedenis tot ’n oogknip verdwerg. Dit is verskriklik, want ons tuiste in die heelal is volslae verlate, en ons materiële bestaan is volkome nietig.”
Die Franse natuur- en wiskundige, wysgeer en apologeet, Blaise Pascal (1623-1662), het reeds in die sewentiende eeu geskryf: “Die ewige stilte van die oneindige ruimtes oorweldig my met angs.”
Elke sterrekundige ken dié angs. Hy word oorweldig deur die besef van die ontsagwekkende grootsheid van die Skepping, die onmeetlike, skrikwekkende ruimtes en die onbegryplike tydloosheid. Oor daardie tydloosheid het Bildad die Suagiet in Job 8:9 gesê: “Want ons is maar net van gister, ons weet niks, ons dae is so vlugtig soos ’n skaduwee op die grond.”
Die mens het nog altyd die belangrikheid van sy plek in die heelal oorskat. Dit is maar onlangs dat hy begin verstaan het hoe ontsaglik, verwikkeld en stormagtig die Skepping werklik is. Keer op keer moes hy voor ontdekkings steier wat sy perspektief en selfsiening omgedop het.
Hoe ook na die wêreld en ons plek in die heelal gekyk word, ons word gedwing om te erken dat ons in die kosmiese plan onbelangrik is. Die Skepping is onbeskryflik grootser as wat die mens dit hom in sy wildste drome voorgestel het. Hy kan die grootsheid en heerlikheid daarvan nie verwerk nie. Hy het nie woorde om dit te beskryf nie. Dit is net moontlik deur middel van wiskundige simbole.
Die afstande en tydsbegrippe gaan die verstand te bowe. Die kleurryke Britse sterrekundige sir Patrick Moore (1923-2012), wat Suid-Afrika verskeie kere besoek het en hier tallose sterrekundige lesings aangebied het, het gesê sterrekundiges is verstandiger as gewone mense. Sterrekundiges probeer nie om die geweldige en onmeetlike dinge te begryp nie. Hulle skryf net die syfers neer.
Sir Patrick het meer as sewentig boeke oor die sterrekunde geskryf. Hy is ’n bekende radiokommentator en TV-aanbieder. Hy het meer as enigeen anders gedoen om die Britse publiek van die wonder van die kosmos bewus te maak.
Toe ek sir Patrick in Kaapstad ontmoet het, was hy verleë toe ek hom as sir Patrick aangespreek het. Hy het daarop aangedring dat ek hom op sy voornaam noem.
Die verlate leegtes
Staan ’n bietjie terug en kyk na die heelal. Só beskou, wat is sy belangrikste eienskap? Wat is sy aard?
Leegheid, moet ons sê, niksheid. Die heelal is só volkome leeg, so ná aan ’n vakuum, dat die bietjie materie hier en daar eintlik nie tel nie.
Die voorkoms van materie, en ons eie stoffie van klip en yster wat dof deur ’n sterretjie verlig word, is die uitsondering. In die leë heelal is sterre groot uitsonderings. Newels, sterre en galaksies is groot uitsonderings. Planete en mane is groot uitsonderings.
Carl Sagan (1934-1996), Amerikaanse astrofisikus, het dit mooi gestel: “In die kosmos is die aarde nie ’n tipiese plek nie. Geen planeet, ster of galaksie kan tipies wees nie, omdat die kosmos so leeg is.”
Die enigste tipiese plek is die ontsaglike, koue, universele vakuum, die ewigdurende nag van die tussengalaktiese ruimte; ’n plek wat só vreemd en verlate is dat die teenstelling van spiraalnewels en sterre uitsonderlik en verrassend mooi is.
Sagan sê as ons lukraak in die kosmos gegooi sou word, sou die kanse dat ons naby ’n planeet sou uitkom, minder as een uit 1033 (een gevolg deur 33 nulle) wees. ’n Mens kan maar sê dit is nul.
Die son is een van duisende miljoene sterre wat die vuurwiel van ons eie Melkweg uitmaak. ’n Melkweg of galaksie is hoofsaaklik leë ruimte, met hier en daar ’n bietjie gas, stof en sterre.
Leegheid is die heelal se opvallendste eienskap.
Verganklike verskynsels, maar ewige patrone
Die heelal besit nóg ’n ooglopende eienskap: Dit bestaan uit ’n