5
Malcolm Gladwell, Punkt przełomowy przeł. Grażyna Górska, Znak, Kraków 2009, s. 13.
6
Szerzej o chorobie jako metaforze zjawisk społecznych, z uwzględnieniem konotacji negatywnych pisze Susan Sontag w tekstach Choroba jako metafora oraz AIDS i jego metafory (wydane razem w przekładzie Jarosława Andersa, Karakter, Kraków 2016).
7
Pierre Nora, Czas pamięci, przeł. Wiktor Dłuski, „Res Publica Nowa” 2001, nr 7, s. 37–43.
8
Andreas Huyssen, Present Pasts. Urban Palimpsests and the Politics of Memory, Stanford University Presss, Stanford 2003, s. 27.
9
Allan Megill, History, memory, identity, „History of the Human Sciences” 1998, vol. 11.3, s. 37–62.
10
Na (nad)używanie w tym kontekście „metaforyki chorobowej” zwraca uwagę Sharon Macdonald, Memorylands: Heritage and Identity in Europe Today, Routledge, London 2013, s. 3–5.
11
Jan Błoński, Biedni Polacy patrzą na getto, „Tygodnik Powszechny” 1987, nr 2.
12
Jacek Żakowski, Rewanż pamięci, Sic!, Warszawa 2001.
13
Zob. Modi memorandi. Leksykon kultur pamięci, red. Robert Traba, Magdalena Saryusz-Wolska, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2014.
14
Astrid Erll, Cultural Memory Studies: An Introduction w: Cultural Memory Studies: An International and Interdisciplinary Handbook, red. Astrid Erll, New York 2005, s. 4–5.
15
Tradycja ta ma zresztą długą historię. Swego rodzaju „pacjentem zero” był wszak ów nieszczęsny szczur, którego agonię oglądał doktor Rieux w Dżumie!
16
Lewis Coser, Introduction w: Maurice Halbwachs, Collective Memory, Chicago University Press, Chicago 1992, s. 21–22, przeł. Marcin Napiórkowski.
17
Swoją drogą, widać, że pracując nad wstępem do pism Halbwachsa, Coser jest już dobrze ugruntowany w amerykańskim kalendarzu pamięci, a przynajmniej zna go, rozumie i potrafi komunikować się w jego ramach. Nie pisze wszak, że przybył do Ameryki wkrótce po wybuchu wojny, lecz „niedługo przed Pearl Harbor”.
18
Jurij Łotman, Boris Uspienski, O semiotycznym mechanizmie kultury, w: Semiotyka kultury, red. Elżbieta Janus, Maria Renata Mayenowa, PIW, Warszawa 1975.
19
Jeffrey K. Olick, ‘Collective memory’: A memoir and prospect, „Memory Studies” 2008, vol. 1.1, s. 23–29.
20
Zob. Kerwin Lee Klein, O pojawieniu się pamięci w dyskursie historii, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa” 2003, t. 57, z. 3–4, s. 42–56.
21
Jay Winter, The generation of memory: Reflections on the „memory boom” in contemporary historical studies, „Bulletin of the German Historical Institute” 2000, vol. 27.3, s. 69.
22
Obszerne zestawienie poglądów różnych uczonych na relację między pamięcią i historią jeszcze sprzed epidemii pamięci przedstawia: Peter Burke, History as Social Memory, w: Memory. History, Culture and the Mind, red. Thomas Butler, Basil Blackwell, Oxford 1989, s. 97–117.
23
Pierre Nora, Między pamięcią i historią. Les Lieux de Memoire, „Tytuł roboczy: Archiwum” 2009, nr 2, s. 4–12.
24
John Harald Plumb, The Death of the Past, Macmillan, London 1969, s. 17.
25
Andreas Huyssen, Present Pasts. Urban Palimpsests and the Politics of Memory, Stanford University Press, Stanford 2003, s. 1–3. Zobacz także s. 231–246 w niniejszego tomu.
26
Zob. Raphael Samuel, Theatres of Memory, Verso, Cambridge 1996.
27
Zob. Krzysztof Pomian, Historia. Nauka wobec pamięci, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2006.
28
Podobnie do Fussela o wojnie pisali i mówili np. Robert Graves i Alan Hodge (w pracy The Long Weekend: A Social History of Great Britain). Tezę o „wyczerpaniu się tradycyjnego języka pamięci” rozwija także Samuel Hynes.
29
Zob. tekst Jaya Wintera w niniejszym tomie, a także m.in. Mark Connelly, The Great War, Memory and Ritual. Commemoration in the City and East London, 1916–1939, Royal Historical Society/Boydell Press, London 2002, George L. Mosse, Fallen Soldiers: Reshaping the Memory of the World Wars, Oxford University Press, Oxford 1990
30
Inni autorzy podejmują się z kolei uzupełnienia tez Fussela, np. o całkowicie pominiętą w jego rozprawie perspektywę kobiecą, pokazując tym samym drugą stronę „struktury symbolicznej”, jaką za pośrednictwem literatury – tym razem tworzonej przez kobiety – stała się wojna (Zob. Dorothy Goldman, Women Writers and the Great War, Twayne Publishers, New York 1995).
31
Zob. Dorota Sajewska, Nekroperformans, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Warszawa 2016.
32
Studs Terkel, The Good War, Pantheon Books, New York 1984.
33
Zob. tekst Jeffreya Olicka, Pamięć gatunkowa i gatunki pamięci w niniejszym tomie, s. 458–470.
34
Norman Davies, Powstanie ‘44, Znak, Kraków 2004, s. 11.
35
Zob. Marianne Hirsch, Leo Spitzer, We Would not Have Come Without You. Generations of nostalgia, w: Contested Pasts. The Politics od Memory, red. Katharine Hodgin, Susannah Radstone, Routledge, London 2003.
36
George Santayana, Reason in Common Sense, Dover Publications, New York 1980 (1905), s. 284.
37
Zob. np. Andreas Huyssen, Present