do zatar­cia.

      Gru­biań­ski i okrutny naczel­nik, zakła­many łagrowy wycho­wawca, pozba­wiony sumie­nia lekarz – to dro­bia­zgi w porów­na­niu z depra­wu­jącą siłą błat­niac­kiego świata. Tamci to jed­nak ludzie i od czasu do czasu wyj­rzy z nich coś ludz­kiego. Błat­niacy zaś to nie ludzie. Ich wpływ na życie w łagrze jest wszech­stronny i nie ma gra­nic. Łagier to w całej pełni nega­tywna szkoła życia. Nikt nie wynie­sie stam­tąd niczego, co potrzebne i może przy­nieść korzyść – ani sam wię­zień, ani jego naczel­nik, ani straż, ani mimo­wolni świad­ko­wie owego życia, inży­nie­ro­wie, geo­lo­dzy, leka­rze, ani kie­rowcy, ani pod­władni.

      Każda minuta życia w łagrze jest tru­ci­zną.

      Jest w nim zbyt wiele tego, o czym czło­wiek nie powi­nien wie­dzieć ani czego widzieć; a jeśli widział, to lepiej mu umrzeć.

      Wię­zień uczy się tam nie­na­wi­ści do pracy i niczego innego nauczyć się nie może.

      Uczy się tam schle­bia­nia, kłam­stwa, drob­nych i więk­szych pod­ło­ści, staje się ego­istą.

      Powra­ca­jąc na „swo­bodę”, spo­strzega, że nie tylko się w łagrze nie roz­wi­nął, lecz jego zain­te­re­so­wa­nia się skur­czyły, stały się nędzne i pro­stac­kie.

      Gdzieś odsu­nęły się bariery moralne.

      Oka­zuje się, że można czy­nić pod­ło­ści i żyć.

      Można kła­mać i żyć.

      Można obie­cy­wać i nie dotrzy­mu­jąc obiet­nic, mimo wszystko żyć.

      Można prze­pić pie­nią­dze kolegi.

      Można wypra­szać datki i żyć! Żebrać i żyć!

      Oka­zuje się, że czło­wiek nie umiera po doko­na­niu pod­łego czynu.

      Przy­ucza się do mar­kie­ranc­twa, oszu­stwa, nie­na­wi­ści do wszyst­kich i wszyst­kiego. „Opła­ku­jąc swój los”, obwi­nia cały świat.

      Ponad miarę oce­nia wła­sne cier­pie­nia, nie pamię­ta­jąc o tym, że każdy czło­wiek ma swoje nie­szczę­ście. Oduczył się współ­czu­cia wobec zmar­twień innych ludzi; cał­kiem po pro­stu nie rozu­mie, nie chce ich rozu­mieć.

      Scep­ty­cyzm – to jesz­cze dobrze, to jesz­cze naj­lep­sze z łagro­wego dzie­dzic­twa.

      On się boi – stał się tchó­rzem. Oba­wia się powtó­rze­nia swo­jego losu, oba­wia się dono­sów, oba­wia się sąsia­dów, boi się wszyst­kiego, przed czym czło­wiek nie powi­nien odczu­wać stra­chu.

      Jest moral­nie zgnie­ciony. Jego poję­cia o moral­no­ści ule­gły zmia­nie i on sam tego nie zauważa.

      Naczel­nik przy­ucza się w łagrze do pra­wie nie­kon­tro­lo­wa­nej wła­dzy nad aresz­tan­tami, uczy się patrzeć na sie­bie jak na boga, jak na jedy­nego przed­sta­wi­ciela wła­dzy, jak na czło­wieka wyż­szej rasy.

      Kon­wo­jent, w któ­rego rękach wie­lo­krot­nie znaj­duje się ludz­kie życie i który czę­sto zabi­jał tych, co prze­kro­czyli „zaka­zaną strefę” – cóż on opo­wie swej narze­czo­nej o pracy na Dale­kiej Pół­nocy? Czy o tym, jak walił kolbą głod­nych, nie­ma­ją­cych siły się poru­szać, sta­rych ludzi?

      Młody wie­śniak, który tra­fił za kratki, widzi, że jedy­nie „urki” – zło­dzieje – żyją względ­nie dobrze, że z nimi się liczą, a wszech­mocne naczal­stwo czuje respekt przed nimi. Zawsze są ubrani i syci, wspo­ma­ga­jąc się wza­jem­nie.

      Wie­śniak zasta­na­wia się. Zaczyna mu się wyda­wać, że prawda życia w łagrze jest w posia­da­niu błat­nia­ków, że tylko naśla­du­jąc ich, znaj­dzie realną drogę ratunku dla swego życia. Bo oka­zuje się, że są „ludzie”, któ­rzy „potra­fią żyć” także na samym „dnie”. I tak oto wie­śniak zaczyna iść za przy­kła­dem błat­nia­ków, podob­nie się zacho­wu­jąc i postę­pu­jąc. Pota­kuje każ­demu słowu błat­niaka, gotów wypeł­nić każde jego pole­ce­nie. Mówi o błat­niakach ze stra­chem i czcią. Spiesz­nie ubar­wia swój język błat­nymi słów­kami – bez ich wpływu nie pozo­stał zresztą żaden czło­wiek, męż­czy­zna czy kobieta, wię­zień czy wolny, który kie­dy­kol­wiek był na Koły­mie.

      Owo słow­nic­two to jad, tru­ci­zna sącząca się w duszę czło­wieka; i wła­śnie opa­no­wa­nie błat­niac­kiego dia­lektu jest począt­kiem zbli­że­nia „fra­jera” z błat­niac­kim świa­tem.

      Wię­zień-inte­li­gent zostaje przez łagier zadu­szony. Wszystko, co dotąd było mu dro­gie, roz­dep­tano w proch; powłoka cywi­li­za­cji i kul­tury pęka w naj­krót­szym moż­li­wie cza­sie, liczą­cym się w tygo­dniach.

      Argu­men­tem w spo­rze jest kułak i pałka. Środ­kiem przy­musu – kolba kara­binu i cios w zęby.

      Inte­li­gent prze­mie­nia się w tchó­rza i wła­sny jego mózg pod­po­wiada, jak „uspra­wie­dli­wić” swoje postę­po­wa­nie. Może sam sie­bie prze­ko­nać do wszyst­kiego, może dołą­czyć do któ­rej­kol­wiek ze stron sporu. W błat­niac­kim śro­do­wi­sku inte­li­gent widzi „nauczy­cieli życia”, bojow­ni­ków o „prawa ludu”.

      Kułak, ude­rze­nie prze­mie­nia inte­li­genta w pokor­nego sługę jakie­goś „Sie­nieczki” czy „Kostieczki”.

      Oddzia­ły­wa­nie fizyczne staje się oddzia­ły­wa­niem moral­nym.

      Inte­li­gent nastra­szony jest na zawsze. Jego duch został zła­many. Ten prze­strach i traumę duchową prze­nosi potem do życia na wol­no­ści.

      Inży­nie­ro­wie, geo­lo­dzy, leka­rze przy­by­wa­jący na Kołymę na pod­sta­wie umowy z Dal­stro­jem szybko się demo­ra­li­zują: „wielki rubel”, „prawo-tajga”, nie­wol­ni­cza praca innych, którą posłu­gi­wać się jest tak łatwo i zyskow­nie, zawę­że­nie zain­te­re­so­wań kul­tu­ral­nych – wszystko to depra­wuje, demo­ra­li­zuje; czło­wiek, który długo pra­co­wał w łagrze, nie wyjeż­dża już na „kon­ty­nent”; tam nie jest wart zła­ma­nego gro­sza, a przy­zwy­czaił się do „boga­tego” i „zabez­pie­czo­nego” życia. Ten wła­śnie typ demo­ra­li­za­cji nazywa się w lite­ra­tu­rze „zewem Pół­nocy”.

      Za ową depra­wa­cję ludz­kiej duszy w znacz­nej mie­rze ponosi winę świat błat­nia­ków. Kry­mi­na­li­stów-recy­dy­wi­stów, któ­rych gusty i nałogi wyci­skają swe piętno na całym życiu Kołymy.