Recenzent
prof. dr hab. Piotr Dominiak
Redaktor Wydawnictwa
Dorota Zgaińska
Projekt okładki i stron tytułowych
Filip Sendal
Skład i łamanie
Maksymilian Biniakiewicz
Publikacja sfinansowana ze środków Prorektora ds. Nauki
i Współpracy z Zagranicą Uniwersytetu Gdańskiego
oraz z działalności statutowej Dziekana Wydziału Ekonomicznego
Uniwersytetu Gdańskiego
© Copyright by Uniwersytet Gdański
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego
e-ISBN 978-83-7865-666-1
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego
ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot
tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206
e-mail: [email protected]
www.wyd.ug.edu.pl
Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl
Przedmowa
Od momentu, gdy we wrześniu 1946 roku Winston Churchiil wygłosił w Zurychu przemówienie przypominające dorobek międzywojennych pan-europeistów (Aristide’a Brianda i Ryszarda Coudenhove-Calergi), zachęcając jednocześnie do zbudowania jakiejś formy Stanów Zjednoczonych Europy, integracja europejska nabrała wyraźnej dynamiki. Minęło ponad 60 lat od utworzenia wspólnot europejskich (Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i Euratomu), które stały się siłą napędową procesów integracyjnych w Europie. Funkcjonująca obecnie Unia Europejska (UE) przejęła i rozwinęła dorobek wspólnot, tworząc nie tylko unię gospodarczą, lecz także unię polityczną.
W niniejszej książce są omówione główne ekonomiczne problemy UE, z uwzględnieniem fundamentów politycznych oraz instytucjonalnych determinujących jej funkcjonowanie. W pierwszej części w sposób syntetyczny przedstawiono historię integracji, chronologię procesów integracyjnych oraz różne modele integracji regionalnej wyróżniane w teoriach integracji. W drugiej części zaprezentowano podstawy gospodarcze UE, w tym jej potencjał ekonomiczny, finanse – budżet ogólny oraz finanse pozabudżetowe, oraz dwa wielkie programy tworzenia otwartej i konkurencyjnej gospodarki – program unii celnej oraz czterech wolności jednolitego rynku wewnętrznego. W rozdziałach 5 i 6 tej części przedstawiono teoretyczne podstawy oraz praktykę funkcjonowania unii celnej oraz związanej z nią wspólnej polityki handlowej UE. Kolejne rozdziały są poświęcone zasadom i formom działania czterech wolności rynku wewnętrznego, swobodzie przepływu dóbr, osób, usług i kapitału, a także zawodnościom i brakom tego rynku. Omówione zostały główne kierunki unijnej polityki związane z rynkiem wewnętrznym, w tym polityka konkurencji, polityka społeczna, polityka spójności społecznej, gospodarczej i terytorialnej, wspólna polityka rolna i rybołówstwa, polityka ochrony środowiska i klimatu, polityka przedsiębiorczości oraz innowacyjności. Trzecia część książki jest poświęcona problemom makroekonomicznym UE, w tym integracji walutowej w ramach unii gospodarczej i walutowej (UGW). Przedstawiono koncepcje teoretyczne integracji w ramach optymalnych obszarów walutowych, historię i funkcjonowanie UGW, a także doświadczenia utworzonej w 1999 roku strefy euro, jej kryzys oraz programy naprawcze. W tej części szczególne miejsce zajęło omówienie działań podjętych dla ratowania i reformowania strefy euro, zwłaszcza w kontekście debaty na temat spełniania przez strefę kryteriów optymalności, w rozumieniu twórców teorii optymalnego obszaru walutowego – Roberta Mundella, Petera Kenena i Ronalda McKinnona. Przedstawiono także wymogi niezależności działania krajowych banków centralnych oraz Europejskiego Banku Centralnego.
Książka została pomyślana jako podręcznik do nauczania podstaw integracji europejskiej na kierunkach ekonomicznych oraz na kierunku stosunków międzynarodowych i studiach politologicznych. Ze względu na to, że prezentuje bardzo aktualny materiał informacyjny dotyczący funkcjonowania UE, może być przydatna także praktykom gospodarczym.
Dziękuję mgr. Jakubowi Kwiatkowskiemu za pomoc w gromadzeniu i opracowaniu danych statystycznych dotyczących integracji europejskiej. Mam nadzieję, że książka spotka się z zainteresowaniem szerokiego grona czytelników.
FUNDAMENTY UNII EUROPEJSKIEJ
1. Historia integracji europejskiej – od ruchu paneuropejskiego okresu międzywojennego do powojennych inicjatyw integracyjnych
Po I wojnie światowej, nazywanej wielką wojną, miały miejsce dramatyczne wydarzenia: podpisanie traktatu wersalskiego (28 czerwca 1919), na mocy którego Niemcy poniosły ogromne straty terytorialne na rzecz Francji (Alzację i północno-wschodnią Lotaryngię), Belgii, Polski, Danii, Czechosłowacji i Luksemburga, zasądzono także wysokie reparacje wojenne sięgające 3% rocznego PKB; powstanie i upadek Republiki Weimarskiej; rewolucja bolszewicka i powstanie Rosji Radzieckiej; odzyskanie niepodległości przez Polskę; narodziny faszyzmu włoskiego i narodowego socjalizmu w Niemczech; dojście do władzy Hitlera w dużej mierze w wyniku sprzeciwu wobec drakońskich postanowień traktatu wersalskiego; militaryzacja nazistowskich Niemiec. Na tym tle jasną kartą zapisał się ruch paneuropejski z lat dwudziestych.
1.1. Ruch paneuropejski lat dwudziestych XX wieku
Początki jednoczenia się nowożytnej Europy należy wiązać z ruchem paneuropejskim lat dwudziestych XX wieku. Główne postaci ruchu to Ryszard Coudenhove-Kalergi i Aristide Briand. W 1923 roku Kalergi publikuje książkę Pan-Europe, w której definiuje koncepcję jednoczenia się Europy po strasznych doświadczeniach wielkiej wojny, wywołanych wrogością, konfliktami i nacjonalizmami dzielącymi narody europejskie. Kluczowe jest upowszechnienie się paneuropejskiego ducha wspólnoty i europejskiego patriotyzmu jako ukoronowania i uzupełnienia uczucia narodowego. Jedność Europy nie wymaga zaniku narodów, gdyż naród to zjawisko kulturowe, wspólnota ducha. Proces jednoczenia może przybrać różne formy – od federacji przez konfederację, aż do europejskiej wersji stanów zjednoczonych.
Jak pisze Łukaszewski (2002, s. 34–35), według koncepcji Coudenhove-Kalergi droga od „anarchii europejskiej” do organizacji paneuropejskiej wymaga etapów pośrednich, takich jak: zwołanie konferencji paneuropejskiej; zawarcie paktów i gwarancji wiążących wszystkie demokratyczne kraje Europy kontynentalnej; utworzenie unii celnej i jednolitego obszaru gospodarczego; ewentualne powstanie stanów zjednoczonych Europy.
Pierwszy kongres paneuropejski został zwołany w dniach 3–6 października 1926 roku w Wiedniu. Na kongresie przyjęto program i statut Unii Paneuropejskiej. W maju 1927 roku honorowe przewodnictwo unii przejął Aristide Briand. W „czarny czwartek”, 24 października 1929 roku, rozpoczął się wielki kryzys światowy, który doprowadził także do kryzysu Unii Paneuropejskiej. Jej twórca wyjechał do Stanów Zjednoczonych; do Europy wrócił dopiero w 1946 roku.
1.2. Inicjatywy zjednoczeniowe po zakończeniu II wojny światowej
Idea jednoczenia się Europy powróciła po zakończeniu II wojny światowej w inicjatywach wielkich polityków europejskich uznawanych obecnie za ojców założycieli integracji europejskiej (tab. 1.1).
Z działalności ojców założycieli narodziło się wiele inicjatyw, spośród których trzy miały kluczowe znaczenie dla stworzenia fundamentów jednoczącej się Europy. Inicjatywy te służyły budowaniu Europy, w której możliwe byłoby uniknięcie kolejnych konfliktów zbrojnych, zapewnienie pokoju, bezpieczeństwa i stabilności ekonomicznej dzięki:
● europejskiemu pojednaniu narodów i państw;
● europejskiej solidarności;
● współpracy i rozwiązywaniu sporów w sposób pokojowy, przez szukanie konsensusu, bez użycia siły zbrojnej.
Powstanie