Ci ostatni nie byli całkowicie pewni swoich działań, a motywy, które nimi kierowały, były różne. Niezadowolenie lub strach popychały wielu do powrotu, ale Cortés zdobył poparcie większości, zniszczył statki, którymi przybyli na kontynent, i narzucił niezwykle surową dyscyplinę. Kości zostały rzucone. Konkwistadorzy musieli iść naprzód, choć ze względów strategicznych w różne strony.
Z drugiej strony ich pełen sprzeczności świat religijny opierał się na głębokim przekonaniu, że ich walce przewodzi św. Jakub Apostoł (hiszp. Santiago), a wiara zapewni odkupienie. W wyprawie uczestniczyli księża, do których zwracano się o błogosławieństwo i odpuszczenie grzechów. Ideologiczne uzasadnienie obecności w Ameryce oraz praw do tej ziemi i jej mieszkańców było zakorzenione w ówczesnej mentalności, która podtrzymywała mistykę wojny chrześcijańskich Hiszpanów przeciwko muzułmanom. Konkwistę usprawiedliwiano i pożądano jej zarazem jako narzędzia rozpowszechniania wiary chrześcijańskiej i panowania Kościoła.
Ludy, podboje i władza pośrednia
Królowie małych królestw
Panorama polityczna, ekonomiczna i społeczna świata mezoamerykańskiego była zdominowana przez wielką liczbę małych organizmów państwowych lub jednostek politycznych – zwanych przez Hiszpanów señoríos – które miały różne stopnie autonomii. Wiele z nich było uzależnionych od Trójprzymierza (poprzez płacenie trybutu), któremu przewodziło Mexico-Tenochtitlan, ale inne były niezależne. W taki czy inny sposób stanowiły podstawowe jednostki organizacji politycznej istniejącej przed przybyciem Hiszpanów.
Określenie señorío jest hiszpańskie i powstało w wyniku postrzegania przez konkwistadorów tej nowej rzeczywistości przez pryzmat europejskiej tradycji politycznej. Ten hiszpański termin odnosił się do jednostki administracyjno-politycznej, w języku nahuatl zwanej altepetl (dosł. „woda-wzgórze”), co było symbolicznym odniesieniem do środowiska i jego terytorialnym ucieleśnieniem. Niektórzy współcześni historycy porównywali altepetl z miastem-państwem, chociaż należałoby go raczej definiować jako księstwo, gdyż miało jednego wyraźnego władcę, rody panujące oraz relatywnie określone ramy prawno-terytorialne. Hiszpanie określali taką całość mianem pueblo, a dokładniej – pueblo de indios88. Prawie wszystkie rdzenne señoríos rządzone były przez władcę lub „pana” dziedzicznego, który sam sobą legitymizował porządek polityczny i miał zgoła królewskie prerogatywy. W nahuatl nazywano go tlatoani („tym, który mówi”; l. mn. tlatoque). Hiszpanie, tłumacząc to pojęcie, wykorzystali znane im już wcześniej z języka arawackiego określenie podobnej funkcji, które stało się później powszechnie używane: cacique89. Te określenia odnosiły się do organizacji politycznej bardziej rozwiniętej, stabilnej i złożonej niż zwykłe społeczności plemienne, klanowe czy wodzostwa, jakie istniały np. na wyspach Karaibów lub na północy Mezoameryki. W terminologii kolonialnej stwierdzenie, że każde pueblo miało swojego cacique, było równoznaczne z tym, że w świecie przedhiszpańskim każde altepetl miało swojego tlatoaniego. Należy podkreślić, że określenie pueblo de indios stosowane wobec tubylczych społeczności definiuje małe państwo lub wspólnotę polityczną i jej terytorium, nie zaś tylko miejscowość we współczesnym znaczeniu tego słowa.
Indiańscy arystokraci otrzymywali daniny i świadczenia, zróżnicowane w zależności od zwyczajów i praktyk każdego miejsca, cieszyli się przywilejami, a w pewnych regionach mieli określone prawa do niektórych podwładnych przypisanych do gruntów i znanych jako mayeque („ci, co mają ręce”). Hiszpanie dostrzegli zbieżność z europejskim systemem poddaństwa i nie zważając na wielość odmian, określili tych zależnych jako dzierżawców (hiszp. terrazgueros). Z kolei od zwykłego trybutariusza płacącego daninę, zwanego macehualli w języku nahuatl, wziął się hiszpański termin macehual90.
Ilustracja 4.1 Dokument zwany Matrícula de Tributos (dosł. rejestr danin)
Cempoala była jednym z takich altepetl – totonackim z języka i tradycji, a „znahuatlizowanym” poprzez wpływy polityczne lub kulturowe. Należała tym samym do grona trybutariuszy Mexico-Tenochtitlan, do wciąż nieskonsolidowanego imperium opartego nie na kolonizacji czy narzucaniu pionowego systemu sprawowania kontroli, lecz na podporządkowywaniu jednostek politycznych, których autonomię respektowano. W jakimś momencie tlatoani Cempoali lub jego zausznicy podjęli decyzję o sprzymierzeniu się z nowo przybyłymi Europejczykami, mimo że asymetria takiego sojuszu była aż nazbyt widoczna. Krok ten miał określone konsekwencje i zależnie od punktu widzenia był aktem niesubordynacji lub przejawem suwerenności.
Takich ośrodków jak Cempoala było około tysiąca. Mexikowie ze swoimi sprzymierzeńcami wchłonęli lub kontrolowali kilkadziesiąt podobnych jednostek politycznych oraz nakładali daniny (w naturze lub robociźnie), a także inne zobowiązania (wojskowe lub rytualne) na kolejne sześćset czy siedemset. W Matrícula de Tributos, przedhiszpańskiej – a później modyfikowanej – księdze indiańskiej, której fragment można zobaczyć na Ilustracji 4.1 (na s. 177), znajduje się jedno z najbardziej wymownych świadectw ich podbojów. Wiele ośrodków należało ponadto do innych konstrukcji politycznych o różnym stopniu rozwoju, takich jak sojusz tlaxcaltecki, niestabilne koalicje (ligi) jukatańskie lub najbardziej złożony organizm państwowy – imperium Michoacán (nah. Michhuacan). Pozostałe były niezależne i znajdowały się m.in. w górach wschodniej części Meksyku, na wybrzeżu Pacyfiku, na ziemiach Zapoteków, w Tabasco, w Chiapas i w Gwatemali.
Tysiąc mezoamerykańskich władztw było politycznym wyrazem wspólnej wielusetletniej cywilizacji, chociaż były bardzo zróżnicowane pod względem wewnętrznej struktury, cech językowych i pochodzenia etnicznego mieszkańców. Istniały proste altepetl składające się z jednej miejscowości, stosunkowo zamknięte i o słabej stratyfikacji społecznej, ale były także inne, złożone, kosmopolityczne, o wyraźnie zhierarchizowanych społecznościach składających się z licznych warstw od arystokracji po niewolników. W wielu z tych organizmów politycznych pod rządami jednego władcy żyła ludność różnych języków i kultur (Mexikowie i Totonakowie, Mixtekowie i Popoloca, Chinatekowie i Zapotekowie itd.). Niektóre władztwa Mixteków były rezultatem sojuszy dynastycznych i wspólnie prowadziły pewne działania, zachowując jednak odrębny charakter poszczególnych elementów.
Wojny i sojusze
Sojusz między występującą we własnym imieniu Cempoalą a drużyną Cortesa, który działał w imieniu króla Hiszpanii, wyznaczył pewien wzorzec postępowania. Odtąd aż do 1524 lub 1525 r. zawierano kolejne przymierza, które pociągały za sobą pokojowe podporządkowanie się Hiszpanom. Tak było w przypadku władztw tlaxcalteckich, Huexotzinco (Huejotzingo), Tehuacan, Coixtlahuaki, Xicochimalco, górskich ośrodków totonackich oraz wielu innych, których lista byłaby bardzo długa. Jednocześnie – lub też dzięki wsparciu takich sojuszników – Hiszpanie mogli zdominować inne ośrodki przy użyciu siły: ich lista byłaby nie mniej długa, m.in. Tepeaca, Cuauhtinchan, Tecamachalco, Xalatzingo i stosunkowo duża liczba prowincji niezależnych, takich choćby jak Metztitlan, Tututepec (dwa o tej samej nazwie) i górskie ośrodki Zapoteków. Podobny schemat postępowania mieli później zastosować różni konkwistadorzy w innych regionach Mezoameryki.
Wiemy niewiele lub zgoła nic o historii poszczególnych ośrodków politycznych, ale w każdym z nich musiały występować różnice zdań i głębokie