Калекцыйная рэч
Калі-небудзь я зраблю гэта. Выдам кніжку пад назваю “Менск у сусьветнай літаратуры”. Квадратную, шурпатую і дарагую – як італійская кафля ў ванны пакой.
Сто невялікіх главаў, дзесяць факталягічных памылак (добра, адзінаццаць), пяць порнаабдруковак на любы густ і просты цагляны мур на вокладцы. Так, яна будзе рудога колеру, мая кніга – колеру бессэнсоўнае працы, колеру менскага сонца, якое заходзіць – на пасадку ў Менск-2 ці проста так, таму што вечар: інстынктыўна. А галоўная памылка і галоўны падман гэтай кнігі будуць у назьве. Бо ніякага Менску ў сусьветнай літаратуры насамрэч няма. Або так мала, што некаторыя згадкі пра яго давядзецца прыдумаць. Разам з загадкамі. Так мая квадратная кніга непазьбежна дэградуе ў кола. Інакш кажучы, у раман.
Калі хтосьці з замежных пісьменьнікаў піша: “Менск” – ён звычайна ня мае на ўвазе нічога пэўнага. Ні вуліц, ні людзей, ні пахаў, ні нават дробнае гатэльнае прыгоды. Уяўляю яго: ён нават праляцець над Менскам ня можа як сьлед, накіроўваючыся па неабавязковай літпатрэбе з Франкфурту ў які-небудзь новасібірскі вырай, гэты самаўпэўнены дурань, а ручонка, бач ты, ужо выводзіць: М-е-е… Менск на старонках замежнай літаратуры почасту – ня больш рэальны за Авалён; з гэткім самым посьпехам ён мог бы звацца Немскам, бо ён нікому нічога не гаворыць. У яго іншая функцыя. Менск – прабірка для пэрсанажаў другога-трэцяга пляну, засунутая ў самы цёмны кут лябараторыі. Менск – гэта імя для пустаты, якая з той ці іншай прычыны спатрэбілася аўтару, бо і пустата часам уваходзіць у рэцэпт – але крамы ўжо не працуюць. Таму – Minsk, Минск. Хто паедзе? Хто праверыць? Усе павераць.
У нейкім сэнсе кожны горад існуе роўна настолькі, наколькі ён існуе ў сусьветнай літаратуры. Любому месцу і любому месту важна мець рэха, быць прамоўленымі. Іншым, не сваім голасам. Важна быць пабачаным, запісаным, пачутым, разьмешчаным у чужых калекцыях, у чужых мовах і каардынатах. У гэтым сэнсе Менск прывідны. Ён трымаецца на сумневе ў сваім існаваньні. Ён трымаецца на адсутнасьці кантролю за праўдай. Магчыма, палова заходніх чытачоў, сустракаючы ў тэксьце назву “Менск”, лічыць, што гэта прыдумка аўтара. Прычым ня самая ўдалая, усё-ткі тры зычныя на канцы – гэта perabor.
Сапраўды, Менск цяжка ідэальна зарыфмаваць. Калі ня браць у разьлік Мцэнск і Васкрасенск, вядома. І Мінск цяжка. Магчыма, таму пра паэзію ў маёй вялікай квадратнай кнізе будзе мала.
Затое проза ў ёй будзе самая першаклясная.
Напрыклад, там будзе Рабэрта Баланьё. І – Умбэрта Эка, які нечакана згадаў Менск у рамане “Праскія могілкі”:
“…Выраблены пяцьдзясят гадоў таму ў Менску дакумэнт з указаньнямі такога мізэрнага кшталту, як, напрыклад, каго яўрэю варта запрашаць на сьвята, а каго не, ні ў якім разе не даводзіў, што гэтыя правілы вызначаюць дзеяньні вялікіх банкаў у Парыжы або Бэрліне. І перадусім: ніколі, ніколі нельга працаваць з сапраўднымі ці напаўсапраўднымі дакумэнтамі!..Чаму, скажыце, калі ласка, вінаградара ў Шампані мусіць хваляваць тое, што яўрэі ў Менску прадпісваюць такім самым яўрэям, як ім ладзіць вясельлі сваіх дачок?…"
Сапраўды, чаму?.. Кантэкст, у які Эка дабрадушна засоўвае Менск, безумоўна, парадуе тых чытачоў, хто перакананы ў арыйскім паходжаньні нашай нацыі. Вядома, можна крыўдаваць, што ў сваім тоўстым рамане Эка не знайшоў для Менску кантэксту гераічнейшага ці хаця б проста сур'ёзьнейшага, але: ну так, не Парыж і не Бэрлін, не Мілян і ня Прага – але ж «прадпісваюць» ня нам, «прадпісваем» мы.
Натуральна, мая кніга пра Менск у сусьветнай літаратуры не абыдзецца і без Набокава.
Скажам, безь ягонага ліставаньня зь сябрам-апанэнтам Эдмундам Ўілсанам. Ўілсан, які даволі добра ведаў расейскую мову, неяк наважыўся публічна крытыкаваць набокаўскі пераклад «Анегіна». На што мэтр зьедліва зазначыў, што яму дзіўна чуць, як яго, карэннага пецярбуржца, вучаць «минскому произношению».
У адзін шэраг зь нямецкімі гарадамі трапляе Менск у знакамітым набокаўскім апавяданьні “Знакі і сымбалі” – і глядзіцца цалкам натуральна ў гэтым суседзтве, намертва прыпаяны да іх гісторыяй выгнаньня:
«Из складки альбома выпала немецкая горничная, что служила у них в Лейпциге, и ее толстомордый жених. Минск, революция, Лейпциг, Берлин, Лейпциг, смазанный, наклонный фасад дома, совсем не в фокусе. Четыре года, в парке: угрюмый, пугливый, лоб в складочках, отводит глаза от настырной белки так же, как от всякого чужака».
«Парыж нідзе так не Парыж, як у Менску», – кажа герой Генры Мілера ў «Тропіку Рака». А Манмартр нідзе так не Манмартр, як на Карла Маркса…
Для масавай літаратуры Менск – неабжытае месца. Хто інвэстуе – выйграе. «У пяцьдзясят восьмым, калі яму было васямнаццаць, яго перавялі ў Менск і накіравалі ў спэцыяльную вучэльню ГРУ. Вы