Итэҕэл уонна ыраастаныы
Хас биирдии киһи дьиҥ итэҕэлэ өбүгэтин утумугар олоҕуран, айылҕа билиитигэр тирэҕирэн, олоххо эриллэн-мускуллан, тус бэйэ өйдөбүллэрин мунньунан, үөскээн-олохсуйан иһэр аналлаах уонна сааһыран истэҕин аайы сириэдийэн, модьураан, кыаҕыран иһиэхтээх.
Ол эрээри киһи эрэ барыта дьиҥ үүнүү-сайдыы, сырдык айыы суолун тутуспат, аартыгын арыйбат. Баһыйар үгүс өттө хаарыан олоҕун күннээҕи түбүгүн үмүрүтүүгэ эбэтэр, бэркэ гыннаҕына, үп-харчы, аат-суол эккирэтиигэ, баайга баайыллыыга барыыр.
Аан ийэ дойду. «Аан бастакы» диэн өйдөбүлү кытта ситимнээх буолуон эбэтэр киирэр-тахсар диэҥҥэ эмиэ этиллиэн сөп. Ол аата айыы аана буолар дойду буоллаҕа. Хас биирдии киһи бэйэтигэр анаммыт сырдыгын дуу, хараҥатын дуу талан, быстаҕын дуу, үйэлээҕин дуу быһааран, тус бэйэтин үүнэр-сайдар биитэр өлөр-өһөр аанын булан, талан ылыахтаах эбит…
«Күн айыы киһитэ буол» диибит. Айыы диэн оҥорон таһаарыы (творение). Ол аата «сырдыгы айааччы» диэн суолталаах. Оттон айыы киһитэ диэн – турук. Икки үрдүкү туругу өбүгэ ордук чорботон бэлиэтээбит – айыыны уонна иэйиини. Ону биэрэр күүстэр Айыыһыт уонна Иэйэхсит буолаллар. Айыыһыт ордук эр киһи эйгэтигэр сыһыаннаах. Холобур, оҕо төрүүрүгэр Айыыһыт оҕо кутун эр киһиэхэ дьулайынан киллэрэр. Онно Иэйэхситэ чугаһаабыт дьахтар арыллан, ол Айыыһыт тыынын бэйэтигэр киллэрэн, Иэйэхситтиин холбоон, оҕо үөскүүр. Дьахтар төрөөбүтүн кэннэ, аны Айыыһыт атаарыллыахтаах, оччотугар дьахтар сымныыр, холкутуур, уоскуйар.
Айыы диэн тыл хайдах үөскээбитин дириҥник өйдүүр гына ырытан көрүөххэ. Тыл олоҕо «ай» (твори). Оттон «тугу гыныы?» диэн ыйытыыга хоруйдаан «ай+ыы=айыы» (творить) буолла. Бу тыл дьайыыны көрдөрөр. Оттон дьайыы түмүгэ бэлэм, оҥоһуллан бүппүт эмиэ «айыы» (сотворение) буолла. Ол эрээри бу тыл киһи туругун – айыы туругун (творчество, вдохновение) эмиэ көрдөрөр. Ордук киһи туругар быһаччы сыһыаннаах «иэйии» диэн тылга көстөр.
«Иэй», «иэйии» диэннэри атын тыллары кытта тэҥниэххэ: тут – тутуу, ыт – ытыы, биэр – биэрии, өл – өлүү, үөр – үөрүү…
Киһи сылдьарын тухары тыыны айар. Ол аата бэйэтин тыыныгар санаатын, ис туругун холбуур. Куһаҕан тыыны эмиэ айыан сөп. Ол иһин айыы-хара, атыннык эттэххэ, «хараҥа айыы» диэн өйдөбүл эмиэ баар. Манна даҕатан эттэххэ, сахаҕа «грех» диэн өйдөбүл суох этэ. Христианство киирбитин кэннэ «айыы-хара» оннугар «аньыы» диэн тылы туттар буолбуттар диэн көрөбүн. Саха айылҕа оҕото, оттон айылҕаҕа барыта тэҥ, кинини ким да сууттаабат, дьүүлгэ туруорбат. Ол оннугар киһи оҥорбут хараҥа айыыта эргиллэн кэлэ турар. Бу өйдөбүллэр улахан уратылара суох курдук эрээри, ис-иһигэр киирдэххэ – атын-атын тыыннаахтар. Грех (аньыы) – кутталтан үөскүүр, ол иһин «не согреши, бог накажет» дииллэр; хараҥа айыыттан туттунуу – бэйэҕэ, кэнчээри ыччакка, дьоҥҥо тапталтан үөскүүр, ол иһин өбүгэлэрбит «олорор мутуккун кэрдимэ» диэн эттэхтэрэ.
Улуу Кудаҥса обургу Саха сиригэр аата