სომხეთის მთიანეთის მცხოვრებთა შორის წარმოიშვა მსოფლიოში ერთ-ერთი უძველესი სახელმწიფო, რომელიც მჭიდროდ იყო დაკავშირებული ეკონომიკითა და კულტურით დასავლეთ აზიის სხვა ხალხებთან, სადაც ბარბაროსული ხალხებით გარშემორტყმული უძველესი სახელმწიფოები ჩამოყალიბდა დედამიწაზე ვინმეზე ადრე. ეს პირველი სახელმწიფო იყო ურარტუ. ცოტა მოგვიანებით, ძველი ბერძნების დასახლებები წარმოიშვა ჩრდილოეთ შავი ზღვის რეგიონში. I ათასწლეულის დასაწყისში ძვ.წ. ე. ჩამოყალიბდა ურარტუს სახელმწიფო, რომელიც მთელი ათასწლეულის მანძილზე დომინანტურ პოზიციას იკავებდა დასავლეთ აზიის სხვა სახელმწიფოებს შორის. მისი პოლიტიკური და კულტურული გავლენის ქვეშ იმყოფებოდა კავკასიისა და მცირე აზიის მრავალი ხალხი.
სომხური ტომების გაერთიანება ჯერ კიდევ VI საუკუნეში. ძვ.წ. ეკავა ურარტუს დაშლილი სახელმწიფოს ტერიტორია და ჰაიასის ქვეყანა და იყო მოკავშირე ურთიერთობაში მიდიელებთან და სპარსელებთან. მაგრამ სპარსეთის მეფემ დარიუს I ჰისტასპესმა, რომელმაც აგრესიული პოლიტიკის გზას დაადგა, მოახერხა სომხების წინააღმდეგობის გატეხვა და სომხეთის შემოერთება სპარსეთის მონარქიაში, როგორც ორი მმართველობა (სატრაპია) – მეცამეტე და მეთვრამეტე (521-518 წლებში). ძვ.წ.).
V – IV საუკუნეების მიჯნაზე. ძვ.წ ე. ბერძენი ისტორიკოსი ქსენოფონტი სომხებს აღწერს, როგორც დასახლებულ სასოფლო-სამეურნეო მოსახლეობას, რომლის ორგანიზების ძირითადი ფორმა იყო სოფლის თემი. სომეხი ტომობრივი თავადაზნაურობა მონაწილეობდა სპარსეთის აქემენიდების დინასტიის სახელმწიფო აპარატში.
ჯერ კიდევ XIX საუკუნის შუა ხანებში. სევანის ტბის სანაპიროზე მდებარე კლდეზე აღმოაჩინეს პირველი ურარტული წარწერა, რომელიც მე-8 საუკუნეში ცხოვრობდა მეფე რუსა I-ის ბრძანებით. ძვ.წ ე. მოგვიანებით ერევნის მახლობლად იპოვეს თეფშის ფრაგმენტი წარწერით, რომელიც ურარტუელთა ერთ-ერთი უკანასკნელი მეფის სახელს ეწერა. შემდგომმა ძიებამ გამოიწვია ამ ადგილას ქალაქის აღმოჩენა. აღმოაჩინეს გამაგრებული ურარტული ქალაქი თეიშებაინი, რომელიც აშენდა ცარ რუსა II-ის მიერ VII საუკუნის შუა ხანებში. ძვ.წ ე. არქეოლოგიურმა გათხრებმა ამ ქალაქის ეკონომიკური და პოლიტიკური ცხოვრების სურათი გამოავლინა. მის ცენტრში იყო უზარმაზარი, უხეშად დამუშავებული ქვებითა და თიხის კვადრებით აშენებული ციხე. მის ირგვლივ ქალაქის ბლოკები იყო აგებული იდენტური ქვის სახლებით. ციტადელში იპოვეს ურარტუელი მმართველის სასახლის ნანგრევები. სასახლე წარმოადგენდა ნედლი (გამოუხამებელი) აგურით ნაგები შენობების უზარმაზარ კომპლექსს; იგი მდებარეობს ბორცვზე ბორცვებში და შედგებოდა ასზე მეტი ოთახისგან. ბუნებრივია, შენობის ქვედა ნაწილი, სასახლის სათავსოები, ყველაზე კარგად არის შემონახული. მათში აღმოჩნდა ურარტული ხელოვნების გამორჩეული ნიმუშები. ეს არის მეფე არგიშტისა და სარდურის ბრინჯაოს ფარები, დეკორატიულად შემკული ლომებისა და ხარების გამოსახულებებით, ლითონის ჩაფხუტით, ცხენების ბარელიეფებით და ეტლებზე შეკრული ცხენებით (პირველი ეტლი შეიქმნა სამხრეთ ვარრების ძველ ქალაქებში. ურალი). ერთ-ერთ მუზარადზე წარწერა წერია: „სარდურმა, არგიშთის ძემ, სიცოცხლე მისცა ღმერთს ხალდს, უფალს, ამის გულისთვის“. ჩაფხუტი დიდებული და ლამაზია. მასზე გამოსახულია წმინდა ხეების მწკრივი, რომელთა გვერდებზე დგანან ღმერთები რქიანი მუზარადებით, მათ უკან კი ჯარი – მხედრები და საბრძოლო ეტლები. ციხის ერთ-ერთ სათავსოში აღმოჩენილია მრავალი ბრინჯაოს თასი წარწერებით. სასახლეში აღმოჩენილ ნივთებს შორის ბევრი დეკორაცია იყო ასურეთიდან და ეგვიპტიდან ჩამოტანილი. სხვა ნივთებთან ერთად ნაპოვნია თიხის ფირფიტების მნიშვნელოვანი რაოდენობა ლურსმული ტექსტებით. ეს იმაზე მეტყველებს, რომ ციხესიმაგრეში ინახებოდა ლურსმული არქივი. სავარაუდოდ, ქვეყნის ჩრდილოეთი ნაწილის ადმინისტრაციული ცენტრი მდებარეობდა კარმირ ბლურ გორაზე, ციხესიმაგრე, რომელშიც ცხოვრობდა გუბერნატორი და განლაგებული იყო სამხედრო გარნიზონი.
დიდი რაოდენობით არქეოლოგიურმა მასალამ გამოავლინა ამ ცენტრის კიდევ ერთი დანიშნულება