Труды IV Республиканской научно-практической online-конференции «Образование XXI века: проблемы, тенденции и перспективы». Николай Сергеевич Лустов

аутизмнің ең жарқын көрінісі – жалғыздыққа, оқшаулануға, кез келген әлеуметтік байланыстарға, қарым-қатынасқа қызығушылықтың болмауы. Көз байланысын орнатудағы қиындықтар, мимика мен ым-ишараның нашарлығы тән. Басқа адамдардың эмоционалдық күйлерін түсінуде және өз эмоциялары мен сезімдерін білдіруде қиындықтар бар. Мұндай бұзылыстары бар балаларға сөйлеудің кешігуі және барлық коммуникативті жақтарының бұрмалануы тән. Баланың сөйлеуі жақсы дамыған болса да, ол кешіктірілген немесе дереу эхолалиямен сипатталады (қайталау). Мұндай тұрақты сөйлеу формалары қарым-қатынас үшін пайдаланылмайды, бала әңгімелесушінің реакциясына назар аудармай, басқаларды таң қалдыра отырып пайдалана алады.

      Аутизмдегі аффективті саланың ерте бұзылғанын көрсететін шетелдік және отандық зерттеушілер тапқан деректерді жүйелеуге тырысамыз.

      1. Сенсорлық тітіркендіргіштерге сезімталдықтың артуы. Бір жасқа дейінгі аутист балалардың жағдайы, негізінен, тыныш және өте қолайлы болып саналады. Бұл ретте сенсорлық жайсыздық үрдісі (жауап ретінде, көбінесе, қарқынды тұрмыстық дыбыстар мен тактильді тітіркендіргіштерге ұшырайды), сондай-ақ жағымсыз әсерлерге тән назар оларда өмірінің алғашқы жылында байқалады.

      2. Өзін-өзі сақтау сезімінің бұзылуы. Өзiн-өзi сақтау сезiмiнiң бұзылуы көп жағдайда бiр жасқа дейiн байқалады, ол гиперқауiптiлiкте де, қауiптiлiк сезiмi болмағанда да (атап айтқанда, «шет сезiмiнiң» жоқтығынан) көрiнедi, ал осы шеткi сезім қарама-қайшы сипатқа ие болуы мүмкін: шынымен де қауiптi жағдайларда қорқыныш сезімі мүлдем жоқ және зиянсыз объектiлерден қорқу сезімі аутист балада бірге жүруі мүмкiн.

      3. Тікелей ортамен аффективті өзара әрекеттесудің бұзылуы. Аутизмнің негізгі белгісі адамдармен және ең алдымен жақындарымен аффективті қарым-қатынастың бұзылуының белгілерін аутистік дисонтогенездің алғашқы кезеңдерінде де байқауға болады. Нәрестенің алғашқы маңызды бейімделу реакцияларының бірі, белгілі болғандай, күту позасын қабылдау (бала оған қараған кезде қолдарын ересек адамға созу). Көптеген аутист балаларда мұндай дайын позасы жоқ.

      4. Аффективті мінез-құлықтың ерекше нысандарын әзірлеу. Ерте балалық аутизм клиникасында стереотипті мінез-құлықтың көптеген түрлері сипатталған, сырттай мағынасыз, бірақ баланың өзі үшін аса маңызды аффективтік мәнге ие. Аутист балалардың ерекше әсерлі бағдары, белгілі бір әсер алуға деген ұмтылысы өте ерте көрінуі мүмкін. Ерте жаста басын тербелту және ширату, саусақпен ойнау, қолды шайқау неғұрлым жоғары сипатталады; белгілі бір көрнекі әсерлерге (жарқыраған, жылтыр заттарға) шамадан тыс назар аудару, музыкаға ерекше тәуелділік.

      5. Баланың ересек адамға жүгіну формаларының даму ерекшеліктеріне байланысты басқа адамдармен қарым-қатынастағы қиындықтар. Аутизмге шалдыққан балалардың аналары көбінесе өз сәбилерінің эмоциялық жағдайын түсінуде қиындықтарға ұшырайды.

      6. Баланы ерікті түрде ұйымдастырудағы қиындықтар.

      Бұны келесі үрдістерден көруге болады:

      – сәбидің өз атына, жақындарының берген нұсқаулығына жауабының болмауы немесе сәйкес келмеуі;

      – ересек