O‘tmishdan ertaklar. Qissa va hikoyalar
ADIB. DRAMATURG. USTOZ
Yigirmanchi asr o‘zbek adabiyotiga nazar tashlasak, xalqimiz ma’naviyati xazinasiga beqiyos ulush qo‘shgan, chin ma’noda o‘lmas asarlar ijod qilgan ulug‘ shoir va adiblarni ko‘ramiz. Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Oybek, G‘afur G‘ulom kabi ijodkorlarning har biri alohida olam yaratgan desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Abdulla Qahhor ham ana shunday adabiyotimiz ustunlaridan biridir. Agar biz Abdulla Qodiriyni o‘zbek romanchiligining otasi desak, Abdulla Qahhor o‘zbek realistik hikoyachilik maktabini yaratgani shubhasiz.
Birgina «Bemor» degan hikoyani o‘qing. Hajmi ixchamgina bu asarda, bir qarashda oddiy voqea tasvirlangan. Tirikchiligi arang o‘tayotgan qashshoq bir odamning xotini og‘rib qoladi va vafot etadi. Biroq adib bu voqeani shu qadar teran tavsirlaydiki, hikoyaning so‘nggi jumlasini o‘qigan kitobxonning ko‘zidan yosh chiqib ketadi. Asar qahramonining kulfatiga beixtiyor sherik bo‘ladi. Fojia xuddi o‘zining boshiga tushgandek larzaga keladi. Hikoya Abdulla Qahhorning o‘zi ta’kidlaganidek «atom»ga o‘xshaydi. O‘zi mittigina bo‘lsa ham o‘quvchi qalbini «portlatib» yuborgandek bo‘ladi.
«Bemor», «Anor», «O‘g‘ri», «Dahshat» kabi talay hikoyalarda yuz yil naridagi o‘tmishning qorong‘i sahifalari qalamga olingan bo‘lsa, «Ming bir jon», «Asror bobo», «Mahalla» kabi asarlarida xalqimizga xos bo‘lgan iroda, sabr-qanoat, bir-biriga mehr-shafqat tasvirlangan.
Abdulla Qahhor hikoyalari uchun mushtarak bo‘lgan tag‘in bir xususiyat – ularning g‘oyat ixcham va tig‘izligida. Bu hikoyalarning hajmi nari borsa, kitobda ikki-uch sahifadan oshmaydi. Biroq bu yozuvchining azbaroyi «so‘z topolmay qolganidan» emas, aksincha so‘z boyligi nihoyatda kattaligidan darak beradi. Aynan shuning uchun ham adib hikoyada ishlatilishi mumkin bo‘lgan yuzta so‘zdan eng o‘rinli bittasini tanlab oladi. Shu boisdan bular lo‘nda va mag‘zi to‘q asarlardir.
Qahhor domlaning yaqin shogirdlaridan biri Said Ahmad g‘alati voqeani hikoya qiladi. Bir kuni ustoz-shogird magazinga kiradilar. Abdulla Qahhor ikki pachka qog‘oz sotib oladi. Said Ahmad aka yarim hazil qilib «ikkita romanga yetadigan qog‘oz oldingiz, domla», deganida Abdulla Qahhor «ikkita hikoyaga yetsayam katta gap», deb javob beradi. Qahhor domlaning tag‘in bir shogirdi Ozod Sharafiddinovning yozishicha, «Tobutdan tovush» nomli satirik komediyasining hajmi 60 sahifa atrofida. Yozuvchi qoralamalari esa salkam ming bet bo‘lgan. Demak, Abdulla Qahhor pyesaning har bir sahifasini o‘rtacha o‘n besh martadan qayta yozgan. Adibning tili shu qadar puxta, shu qadar obrazliki uning roman va qissalari, hikoya va dramalaridagi biron so‘zni olib tashlash ham, biron so‘z qo‘shish ham mumkin emas.
Abdulla Qahhorning yozuvchilik mahoratini belgilaydigan fazilat faqat bugina emas. Eng muhimi – yozuvchi asar qahramonlarini tirik odamga aylantirgan. Kitob o‘qiyotib o‘sha odamlarning qiyofasini aniq ko‘rgandek, ovozini eshitgandek bo‘lasiz. Ularning quvonch va dardiga sherik bo‘lasiz. Birini yaxshi ko‘rib qolasiz, biridan nafratlanasiz. Aslida adabiyotning bosh vazifasi ham, asar yozishdagi eng qiyin muammo ham shu!
Abdulla Qahhorning faqat hikoyalari emas, roman va qissalari ham el orasida mashhur bo‘lib, qo‘lma-qo‘l o‘qilgani va o‘qilayotgani bejiz emas. «Sarob» – «O‘tkan kunlar»dan so‘ng o‘zbek adabiyotida yaratilgan jiddiy roman bo‘ldi. Talabalar hayotidan hikoya qiluvchi bu asar, adabiyotimizda yaratilgan puxta psixologik romanlardan biridir. Holbuki, Abdulla Qahhor bu asarni yozganida o‘ttiz yoshga ham bormagan edi. Mustabid tuzum qilichini qayrab turgan, Qodiriy, Cho‘lpon, Usmon Nosir kabi allomalar «xalq dushmani» degan tuhmat bilan o‘limga mahkum etilgan bir pallada yozilgan roman muallifi boshiga talay savdolar tushgan. Biroq roman har qanday sinovlardan omon chiqdi va oxir-oqibat xalqimizning ma’naviy mulkiga aylandi.
Abdulla Qahhorning «Sinchalak», «O‘tmishdan ertaklar» qissalari o‘zbek adabiyotida katta voqea bo‘ldi. Ko‘plab tillarga tarjima qilindi va o‘zbekning boy ma’naviy olamini dunyoga tanitishga salmoqli hissa qo‘shdi. Albatta, bugungi kitobxonga, ayniqsa yosh avlodga «O‘tmishdan ertaklar»dagi voqealar cho‘pchakdek ko‘rinishi mumkin. Bu haqda muallifning o‘zi ham yarim hazil-yarim chin qilib aytib o‘tgan. Biroq asar voqealarining hammasi hayotdan olingan, qissada xalqimizning o‘tmishidagi turmushi, ayanchli qismati, tengsizlik va nohaqliklar g‘oyat aniq tasvirlangan. «Sinchalak» esa o‘tgan asrning oltmishinchi yillarida yozilgan, bir qarashda «siyosatga mosroq» asardek ko‘rinsa ham, qissada o‘quvchi xotirasiga mixlanib qoladigan odamlar ko‘p. Adibning bir qadar istehzoli tabassumi bilan yozgan sartlarida shunday yashirin ma’nolar borki, buni tushungan tushunadi…
Abdulla Qahhor dramaturg sifatida ham boy meros qoldirdi. «Shohi so‘zana» komediyasi jahonning ko‘plab teatrida millionlab tomoshabinlarga namoyish qilindi va olqishga sazovor bo‘ldi. Bu asarning muhim fazilatlaridan biri shundaki, dramaturg o‘zbek xalqining sodda-donishmandligi, jo‘mardligini samimiyat bilan tasvirlaydi. Spektaklni ko‘rgan tomoshabin asar qahramonlarini, demakki o‘zbek xalqini chin dildan yaxshi ko‘rib qoladi. «Ayajonlarim» komediyasi haqida ham shunday deyish mumkin.
…Haqiqat degani ko‘-o‘-o‘p yaxshi narsa. Ammo bir «kamchiligi» bor: hamisha ham shirin bo‘lavermaydi. Achchiq haqiqat ko‘-o‘-o‘p foydali narsa. Ammo uning ham bir «kamchiligi» bor: hammagayam yoqavermaydi. «Tobutdan tovush» satirik komediyasida ana shunday «yoqimsiz» haqiqatlar achchiq kinoya bilan fosh etilgani uchun yozuvchi boshiga ancha-muncha malomatlar yog‘ildi. Oltmishinchi yillarda butun sho‘rolar yurtida boshlangan «puflab» qahramon yasashlar, qo‘shib yozish va poraxo‘rliklar bora-bora yomon oqibatlarga olib kelishi mumkinligini sezgan adib bu asarni bekorga yozmagan edi.
Dramaturg haq ekanini, bunday illatlarni azbaroyi joni achigani uchun qalamga olganini vaqtning o‘zi isbotladi…
Abdulla Qahhor nihoyatda o‘qimishli, jahon adabiyotidagi har bir yangilik, har bir yo‘nalishni diqqat bilan kuzatib boradigan alloma adib edi. Rus adabiyotining buyuk namoyandalari Chexov hikoyalarini, Lev Tolstoyning «Urush va tinchlik» epopeyasini, Pushkinning nasriy asarlarini, Gogolning mumtoz dramalarini o‘zbek tiliga tarjima qilganining o‘zi ham Qahhor domlaning adabiyotimiz va madaniyatimiz oldidagi ulkan xizmatlaridan darak beradi.
A. Qahhorning tag‘in bir xizmati – chinakam ma’nodagi o‘ta qattiqqo‘l va adolatli ustozligidir. Adib yarq etgan iste’dod paydo bo‘lsa, yosh adib yoki shoirning birinchi asari e’lon qilinishi bilanoq qandaydir ichki sezgi bilan bilar, qalamkashni izlab topar, to‘g‘ri yo‘lga solar, muallif boshiga «bulut» kelsa qat’iyat bilan himoya qilar edi. Said Ahmad va Shuhrat domla, Odil Yoqubov va Pirimqul Qodirov, Ozod Sharafiddinov va Matyoqub Qo‘shjonov, Erkin Vohidov va Abdulla Oripov, O‘lmas Umarbekov va To‘lapbergan Qaipberganov, Uchqun Nazarov, Nosir Fozilov, Umarali Normatov, Shukur Xolmirzayev, Gulchehra opalar va Oydin Hojiyevalar Qahhor sabog‘idan bahramand bo‘ldi.
Ustoz iste’dodli qalamkashlarni avaylar, ularning yutug‘idan quvonar, ammo shosha-pisha xom asarlar yoza boshlasa, qattiq koyib, to‘g‘ri yo‘lga solar, adabiyot maydoniga tasodifan yoki biron manfaat izlab kirib qolgan talantsizlarni esa jinidan ham yomon ko‘rar, kezi kelganda ularning iste’dodsiz ekanini, adabiyot ravnaqiga nafi tegmasligini ochiq-oydin aytib qo‘ya qolar edi.
Adib oltmish yoshga to‘lishi munosabati bilan uning shogirdlaridan biri Uchqun Nazarov qisqa metrajli hujjatli filmni suratga oldi. (U. Nazarov taniqli adibgina emas, taniqli kinochi ham.)
Kinoni suratga olish jarayonida ro‘y bergan bir voqeani eslash foydadan xoli bo‘lmasa kerak, deb o‘ylayman. Shunday qilib, yozuvchilar bog‘idagi azamat arg‘uvon daraxti ostida ustoz va shogirdlar «kinoga tushdik». Bir manzara suratga olinib bo‘lgach Abdulla Qahhor Uchqun Nazarovga murojaat qildi. «Bitta gapni qaytadan syomka qilishga to‘g‘ri keladi. Men «adabiyotga mushukka o‘xshab, eshik qolib tuynukdan tushadiganlar bor» dep-man. Aslida «o‘g‘ri mushukka o‘xshab» deyishim kerak edi, «o‘g‘ri» degan so‘zni aytmabman. «Ehtimol u paytlarda kino tasmalari kamyobroq bo‘lganmi yoki qayta-qayta suratga olishlar bir qadar charchatganmi, hammasini boshidan boshlashga uncha rag‘bat bo‘lmadi. Shunda Ozod domla o‘rinli gap aytdi. «Endi, domla, eshik qolib tuynukdan tushganidan keyin o‘g‘ri mushuk bo‘lmay, to‘g‘ri mushuk bo‘larmidi?» «Shunaqa-ku, – dedi ustoz kulimsirab, – adabiyotga eshik qolib tuynukdan tushadiganlarni jo‘n mushukka o‘xshatsak, mushukning haqi ketadi-da!»
Ustoz badiiy ijodni «sababi tirikchilik» deb hisoblash o‘rinsiz ekanini, iste’dod insonga Xudo tomonidan berilgan noyob in’om bo‘lib,