“Ey nəcib türk milləti, ayıl! Bir rəşadətli balalarını yad et! Şan və şövkət ilə ömür sürülməlidir. Köhnə rus məmurlarının çəkməsi altında tapdalandığın kifayət edər”.
Yusif Vəzir haqlı olaraq yazırdı ki, “artıq yüz il olur ki, biz türklər rus qılıncı zoru ilə Rusiyaya tabe olmuşuq. Rus hökumətinin fikri bu idi ki, bizi dinimizdən, dilimizdən, dədə-baba adətlərimizdən geri salsın… Dini dinimizdən, dili dilimizdən olmayan bir millətin bizə canı heç də yanmayacaq”…
“Ümumi məclisi-müəssisan” adlı yazısında Yusif Vəzir doğru olaraq qalib gəlmək üçün millətin öz haqqını tələb etməsinin vacibliyini bildirir:
“Haqqımız tələb olunmalı, verməsələr zorla alınmalıdır”.
Ukraynada cümhuriyyətin elanından sonra artıq proseslərin sona yaxınlaşdığını dərk edən Yusif Vəzir təcili olaraq bütün millətin fikrinin bağımsızlığa yönəldilməsini vacib sayaraq, zaman itkisinin baş verməməsi üçün yazır:
“Bu saat bir saatdır ki, əsrlərdə bir ələ düşər: fürsət zamanıdır, siyasət zamanıdır. Cəmi fikir və zikrimiz buna həsr olunsun”.
Nəhayət ki, Yusif Vəzirin və ümumiyyətlə, türk millətinin arzusu həyata keçirilir. Azərbaycan aydınlarının sayəsində müsəlman ş ərqində ilk demokratik cümhuriyyət olan Azərbaycan Cümhuriyyətinin əsası qoyulur. Yusif Vəzir isə Azərbaycanın Ukraynadakı səfiri olur.
“Dünyada hər bir dövləti təşkil edən üç amildir: torpaq, millət və hakimiyyət. Bu gün Azərbaycanda bu üç amil olduğu üçün Azərbaycan müstəqil bir məmləkətdir”.
“Azərbaycan” qəzetinin 1919-cu il 31 iyul və 1,4 avqust tarixlərində “Yusif Vəzirovun məruzəsi” çap olunur. Məruzə Yusif Vəzirin AXC-nin parlamentindəki çıxışı idi. Parlamentdəki məruzəsində Yusif Vəzir uzunmüddətli mü-şahidəsinə əsaslanaraq yeni yaranmış cümhuriyyətin əsas düşməninin bolşevizm ideologiyası olduğunu bildirərək, bunları qeyd edir:
“Mən bolşevizmə ziddəm. Bolşevizm heç bir millət üçün, xüsusən bizim kimi əsarətdən yenicə xilas olmuş millətlər üçün heç bir səadət gətirməz. Bolşevizmin sonu hərcmərclikdir. Biz gərək bolşevizmin öz vətənimizə gəlməsinə bütün ciddiyyətimizlə mane olaq”.
Yeni yaranmış türk cümhuriyyətinin yüzillərdən bəri gələn türk ədaləti ilə idarə olunduğunu vurğulayan Yusif Vəzir qeyd edir ki, “Azərbaycan mədəniyyəti o qədər qüvvətlidir ki, bizdən başqa qonşularımızı təsir altında saxlayıb və saxlayacaqdır.
“Dilimiz Qafqazda, Xəzər arxasında və Şimali İranda ümumi bir dildir… Bugünkü Azərbaycan ən sağlam vücuda malikdir, burada tam əksəriyyəti təşkil edən Azərbaycan türkləridir”.
Buna görə də, yeni yaranan cümhuriyyətin mütləq şəkildə Türkiyə ilə əlaqələr qurmasını və İstanbula səfirlik göndərilməsinin vacibliyini vurğulayır. Yusif Vəzirə görə, İstanbulda nümayəndəliyin olması yeni cümhuriyyətin səsinin Avropaya yayılmasına səbəb olacaq:
“Aləm İstanbuldadır: siyasi iplərin ucu, əfkari-ümumiyyənin gözü… hamısı buradadır… Hansı millət yaşamaq istərsə, öz dərdini söyləməlidir, səsini çıxarmalıdır. Səsini çıxarmağı bilməyən və bağırmağı bacarmayan bir millət həmişə əzilər”.
Ona görə də Yusif Vəzir Avropa dövlətləri ilə uğurlu əlaqələrin yaranmasının vacibliyini bildirir, Rusiyadan ayrılaraq azad yaşamağın müqəddəs bir məqsəd olduğunu qeyd edir:
“Bizim bütün məqsəd və amalımız Azərbaycanımızdır. Bu yolda kim bizi tutarsa (yəni bizdən yana olarsa – D.Ə.) biz də ona rəğbət və meyli göstəririk”.
Siyasətin əsas hədəfinin yalnız fayda götürmək olduğunu bildirən Yusif Vəzir, din ilə siyasətin bir arada olmasının qeyri-mümkün olduğunu bildirir.
1919-cu ildə Yusif Vəzir Türkiyəyə səfir göndərilir. ADR-in süqutundan 8 ay sonra da o, rəsmi şəkildə bu vəzifədə çalışır.
Azərbaycan Cümhuriyyəti Rusiya tərəfindən devrildikdən sonra Yusif Vəzir Türkiyədə öz fəaliyyətini davam etdirir. 1921-ci ildə “Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər”, 1922-ci ildə isə “Tarixi, coğrafi və iqtisadi Azərbaycan” kitablarını çap etdirir. 1923-cü ildə Fransaya gedən Yusif Vəzir Klişi şəhərində avtomobil zavodunda 3 il fəhləlik edir, eyni zamanda “Paris xəbərləri” qəzetində məqalələr dərc etdirir. 1926-cı ildə Bakıya qayıdan Yusif Vəzir “Bakı işçisi” kooperativ nəşriyyatının bədii ədəbiyyat bölməsində redaktor işləyir, daha sonra ADU-nun aspiranturasında oxuyaraq, folklordan dərs deyir. 1926-36-cı illərdə müxtəlif vəzifələrdə çalışan Yusif Vəzirin bu dövr ərzində ondan çox kitabı nəşr olunur, dövri mətbuatda məqalələri dərc olunur. Bu dövrdə ona qarşı bir sıra ittihamlar irəli sürülür və 1938-ci ildə onun həbsi ilə bağlı qərar çıxarılır, 1940-cı il yanvarın 27-də isə dərs dediyi Ürkənc şəhərində həbs edilərək Bakıya gətirilir. Qorki vilayətinin Suxobezvodnoe kəndinə sürgün olunan Yusif Vəzir 1943-cü il yanvarın 3-də burada xəstəlikdən vəfat edir.
Bir Cavanın dəftəri
22 mayis[1], 1905. Deyəsən, atam getməyimə razı olacaq. Anama qaldıqda, o çoxdan razıdır. Məqsədim xalamı görüb, ziyarət etmək deyil – onu bir o qədər də könlüm istəmir – şəhərimizdən bıqmışam, qaçmaq istəyirəm. Tühaf deyilmi, orta məktəbin altıncı sinfinin tələbəsi hələ öz şəhərindən başqasını görməmişdir. Halbuki buralardan bıqdım, yoruldum; gözlərim yeni yerlər, yeni simalar, yeni üfüqlər görmək istəyir. “Yenilik” – deyə bütün varlığım hıçqırır. Gör, atam nə deyir:
– Qürbət ellərdə nə var? Niyə gedirsən? Çox da xalan ordadır.
Kişi qocalmışdır – varlığımın köhnə mənalara sığmadığını dərk eləmir.
Atam məhdud bir adamdır, ehtiyac və məfkurəsi də məhduddur: oruc tutar, namaz qılar, doşaba qatılmış qoz ləpəsi yeyər.
Bu qədər!
23 mayis. Axşam atamla yenə danışdıq. Dedim:
– A kişi, fəqir olduğunu bilirəm. Amma otuz manat verməyə qüvvətin çatar. İndiyə qədər mən səndən pul istəməmişəm, indi otuzca manat yol xərci istəyirəm.
Atam tərs adam da olsa, bu səfər məni diqqətlə dinlədi və iki barmağı ilə qulağının içindən bir tük dartıb dedi:
– Ay oğul, axı otuz manat bir igidin mayasıdır, bunu necə verim?
– Nə olar ki? Mən də sənin oğlunam, mənim də bir arzum var…
Yaş məni boğdu, sözlərim yarımçıq qaldı. Atam qəti də olmasa razılıq verdi. Sabah pulu alsam, bir həftədən sonra yola düşərəm. Anam başqa cür davranır.
– Qorxma