Əmim də ixtiyarlaşmışdı. Ailə saxlamaq mümkün deyildi. Anam işləməyə məcbur olmuşdu. Atam öldükdən sonra onun şeir maraqlısı olan tanışları da – Dabbağ Hüseyndən başqa – fəqirləşmişdilər. Heç birisindən yardım almaq mümkün deyildi. Yalnız işləmək lazım idi. Xüsusən, qadınların işləməsi üçün nə fabrik, nə də zavod var idi. Bir fabrik varsa, o da erməni Karapet Babayevin idi.
İpək ticarəti
Ordubadda ipək ticarətinin tarixi çox qədimdir. Hələ 1838-ci illərin hesabına görə, yalnız Ordubad okruqunda yüz min tut ağacı mövcud idi. Lakin İran dövründən başlayıb ipək işində çalışan Ordubad müsəlmanları onu mədəni bir şəklə sala bilməmişdilər. İpək və barama ticarəti əksəriyyətlə Əylis ermənilərinin əlində idi. Nəhayət, birinci olaraq Karapet Babayev Marseldən bir ipək zavodu gətirdi. İpək zavodu əvvəlcə 48 çarxdan ibarət idi. Bu zavodun açılması Ordubadda barama toxumu bəsləmək işinə böyük bir maraq oyandırdı. Çünki indiyə qədər mədəni üsulda işlənilməyən Ordubad ipəyi yalnız Təbrizin qanauz fabriklərinə gedirdi. Buna görə də barama o qədər də məqbul qiymətə satılmırdı. O vaxtkı yaş barama 9 manatdan 10 manata qədər satılırdı. Lakin Karapet Babayevin zavodundan çıxan ipək Rusiya fabriklərinin rəğbətini qazandığından, artıq qiymətə satılırdı. Bunun üçün də Karapet Babayev baramanı artıq qiymətə almağa və kustarları aralıqdan çıxarmağa başladı. Çünki Təbriz fabrikləri Moskva fabrikləri alan qiymətə mal ala bilmirdilər.
Karapet Babayev varlanırdı. Qarabağ əyanlarından Ordubada təbid edilmiş şair Məhəmməd bəy Aşiqin evlərini aldı və orada ikinci bir ipək zavodu açdı. Bu vaxtlar Əylisdə də bir zavod tikdilər. Baramanın qiyməti daha da yüksəldi. Kustarlar aralıqdan çıxmağa başladı. İpək ticarəti ermənilərin əlində mərkəzləşdi. Karapet Babayevin ipək zavodunun yanında digər bir zavod da var idi. Bu zavodda birinci zavoddan çıxan ipəyi qoşalaşdırıb eşir və toxucu fabriki üçün hazırlayırdılar. Bu zavodda çalışanlar tamamilə qadınlar idi: Karapet Babayev müsəlmanların rəğbətini qazanmaq üçün bu zavoda müsəlman qadınlardan da qəbul edəcəyini söyləyirdi. Lakin mütəəssib müsəlmanlar buna heç vəchlə yol vermirdilər. Anam gedib işləmək istədiyini bildirdikdə, xüsusən onun kimin qadını olduğunu anladıqda məmnuniyyətlə qəbul etmişdi. Bundan sonra başqa qadınlar da həmin zavoda daxil olmağa başladılar. Lakin Ordubadda buna çox pis nəzərlə baxırdılar. Şəhərin qolçomaq seyidlərindən Mirəttar Ağaseyid uşaqları və sairləri qadınlarını erməni zavoduna buraxanları “namussuz” deyə çağırırdılar. Lakin buna baxan yox idi. Ehtiyac işləmək və harada olursa işləmək tələb edirdi.
Qadınların erməni zavodunda işləmələrinə mane törədən ən əsas səbəb müsəlman kustarçılarının Karapet Babayevlə apardığı rəqabətdən ibarət idi. Seyidlər və başqaları isə, daima olduğu kimi, xırda burjuaziyanın əlində alət idilər. Müsəlmanlardan Məşədi Cəfər də ipək zavodu hazırladı. Bunun dalınca Fərəcovlar zavod tikdirdi. Rzayev, Nağıyev, İsmayıl Məhəmmədhüseyn oğlu və Ərəbov Hacıkərim zavod açdı. İpək alverçiləri arsında ciddi rəqabət başlandı. Rzayev şəhər qlavası seçildikdə rəqabətdə qalib gəldi. Bütün baramanı əlinə topladı. Zavod sahibi olan Fərəcov Rzayevin rəqabətindən qurtarmaq üçün onun bacısını oğluna aldı. Ərəbov da öz qeydinə qaldı. O da şəhər qlavası ilə qohum olmağa və iqtisadi vəziyyətini möhkəmlətməyə çalışdı. Rzayevin qızını öz oğluna aldı. Nağıyev Hacı İsmayıl isə Anbaras məhəlləsinin qolçomaqlarından, qəssab Məşədi Həsənin qızını aldı. Ona qoluqüvvətli bir adam lazım idi. Barama bazarında qalib gəlmək lazım idi. Buna görə də üç qadını olduğuna baxmayaraq, qəssab Məşədi Həsənin qızını dördüncü qadın olaraq aldı. Müsəlman ipək tacirləri birləşdi. Birinci ipək taciri olan Karapet Babayev kənarda qaldı. Çünki onun nə ərə verməyə bacısı, nə də qızı var idi. O, məğlub oldu. Daha öz zavodunu işlətməyə aciz oldu. Bu adam aralıqdan çıxandan sonra birləşmiş qurdlar baramanı istədikləri qiymətə aldılar. Buna baxmayaraq, Karapet Babayev zavodunu az da işlətsə, maaş az da versə, yenə də müsəlmanların onun zavodunda işləməyə rəğbətləri var idi. Çünki o öz haqq-hesabında təmiz, işçisini çox istismar etməyən bir adam idi. Çünki onun geniş istismara imkanı yox idi. Erməni olduğundan qorxurdu.
Mənim birinci işləməyim və birinci dərsim
İpək zavodlarının, xüsusilə kustar zavodlarının böyük bir xüsusiyyəti vardı ki, o da kiçikyaşlı uşaqların zəhmətindən istifadə edilməsi məsələsidir. İpək zavodlarında yaşlılardan artıq gənclər və azyaşlılar çalışırdılar. İpək işinin quruluşu da bunu tələb edirdi. Burası ipək zavodları sahibləri üçün də əlverişlidir. Çünki azyaşlıları az maaşla işlətmək mümkündür.
Mən Karapet Babayevin fabrikinə girdiyim vaxt 14 yaşım var idi. Bir il ipək mövsümünü ayda manat yarım maaşla işlədim. Mövsümün altı ayını çalışıb, altı ayını dərs oxudum. Şəhərdə rəsmi olaraq rus məktəbi 1839-cu ildə açılmışdı. Yalnız ermənilər oxuyurmuş. Türkcə məktəblər yox idi. Mövcud məktəbin bəzisində qadın, bəzisində isə kişilər dərs verirdi.
Mən dərs oxuduğum il (1886-cı ildə) şəhərdə aşa-ğıdakı məktəblər var idi: 1. Mirzə Baxşı; 2. Kərbəlayı Əli; 3. Axund Sara (qadın); 4. Şəban Axund (qadın), yaxud Şəhrəbanu; 5. Molla Lütfəli; 6. Molla Kazım.
Bunlardan başqa, mədrəsədə dərs verənlər çox idi: 1. Hacı Mirmahmud; 2. Hacı Molla Əli Kuhtami; 3. Molla Məhəmmədhəsən; 4. Hacı Məmməd Tağı ağa və s. Bunlar ərəbcə dərs verən mollalar idi.
Mən əvvəlcə Şəhrəbanu xanımın, sonradan isə Mirzə Bax şının m əkt əbin də oxudum. Məni şeir sənətin ə təşviq edən həmin bu Mirzə Baxşı oldu. Mirzə Baxşı şeir maraqlısı idi. Ona görə də məktəbdə hər cümə axşamı şeirləşmə adət idi. Cümə axşamları uşaqların hər birisi 2 qəpik aparıb Mirzə Baxşı axunda verərdi. O, pulları şeirdə qalib gələn uşaqlara paylayırdı.
Uşaqlar sıra ilə düzülüb şeir oxuyardı. Əlifba sırası ilə oxunan şeirlərə qarşı cavab verə bilməyən uşaqlar məğlub hesab olunur, gətirdikləri 2 qəpik şeirdə qalib gələnlərə verilərdi. Bunun üçün də uşaqların şeir oxumağa çox böyük rəğbətləri var idi.
Mən 15 yaşında ikən Sədinin “Bustan”ını tamamilə əzbərləmişdim. Cümə axşamları şeirləşdiyimiz vaxt əsnaf və əyandan bir çoxları gəlib şeir oxumağımıza qulaq asardılar. Mən şeirləşdiyim müddətdə bir kərə müşkülat qarşısında qaldım. Bir sıra baş hərfi “z”, axır hərfi “t” ilə qurtaran şeirləri oxuyurduq. Şeirləşmə axşam saat 6-ya çəkdi. Mən Nisab, Sədi və başqa kitablardan öytəndiyim bütün şeirləri oxuyub qurtarmışdım. Əvvəli “z”, axırı “t” hərfi ilə qurtaran beyt tapa bilmədim. Burada birinci olaraq farsca bir şeir inşa etdim:
Zənbəq məşam ruye tu dərbər neşidəst,
Nəqqaş nəqşe-surətət əzbər keşidəst.[2]
Uşaqlar etiraz etdilər. Şeirin hansı kitabda olduğunu