Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Rusiya tərəfindən istilası nəticəsində süqüt etdikdən sonra burada fəal cümhuriyyətçilərə qarşı qırmızı terror başlananda Hacı Səlim də mühacirət etməyə məcbur olur. O, yenə də Vətənini azad etmək yollarını axtarır və bunun da yolunu İslam aləminin birliyində görür. Özünün yazdığı kimi, “Ruhani olduğum üçün hər qədər millətpərəst olsam dini etibarım milli etibarımdan yüksəkdir”.
Bu zaman Hacı Səlimin sorağı Əfqanıstandan gəlir. Əfqanıstan əmiri Əmənulla xanın əmisi ilə yaxından tanış olan Hacı Səlim Əmir tərəfindən çox hörmətlə qarşılanır. Lakin Əmir Rusiya ilə münasibətləri pozmaq istəmir və Hacı Səlimə Əfqanıstanda qalmağı təklif edir. Lakin bu, Hacı Səlimin mübarizə istəyinə uyğun deyildi. O, Əfqanıstandan Orta Asiyaya keçir və Türküstanın Rusiyaya, bolşeviklərə qarşı azadlıq mübarizəsinə təkan verib rəhbərlik edənlərdən biri olur.
1924-ci ildə Hacı Səlim İrana, Ənzəliyə gəlir və böyük hörmətlə qarşılanır. Şəhərin İmam-Cüməsi onu bir müddət öz evində saxlayır. Burada o, Axundzadə-Mühacir soyadı ilə tanınır və müqavilə əsasında şəhərin dövlət mədrəsəsində müəllimlik edərək, İslam dini, şəriət, ərəb və fransız dillərini tədris edir. Bununla belə, o yenə də mübarizəsini davam etdirir. Burada olan müsavatçılara rəhbərlik edir, şimalda olan məsləkdaşları ilə əlaqə yaradaraq mübarizə yollarını arayır, Türkiyədə məskunlaşmış mübarizə silahdaşları ilə daim əlaqə saxlayır.
Hacı Səlimin tez-tez təkrar etdiyi dörd misra onun hər an Vətənə sevgisi və sona qədər mübarizə aparmaq əzmində olduğunu göstərir:
Azərbaycan torpağına türbət demişəm,
Şoran sularına şərbət demişəm,
İlqarından dönənə lənət demişəm,
Mən ilqarımdan dönən deyiləm.
Hacı Səlim Lənkəranda qalmış qohum və silahdaşları ilə də müxtəlif yollarla əlaqə saxlayaraq oradakı vəziyyət ilə əlaqəli məlumatlar alır. Bu əlaqələri yaradanlardan biri Hacının qohumu Kələntərli Heybət bəy vaxtaşırı “Gecələr gedib bir-iki gündən sonra, gecə və ya səhərə yaxın qayıdardı. Gətirdiyi kağızları dırmaşıb eyvanın kərpic sütunu üstündə gizlədərdi. Bir gecə – 1926-cı ilin bahar-yay aylarında evi “göy papaqlılar” mühasirə edir. Heybət bəy həbs edilərək Bakıya, Bayıl həbsxanasına göndərilir. Burada yalnız təqribən iki ildən sonra, 15 mart 1928-ci ildə məhkəmə qurulur və o, əksinqilabçı-müsavatçı damğası ilə on il müddətinə Uzaq Şimalda Solovets adalarındakı xüsusi təyinatlı lagerə göndərilir. “1929-cu il 1 dekabrda yekşənbə günü axşam saat beşdə Salavkidə Anzir cəzirəsində Qolqofada Heybət Kələntərov Allahın rəhmətinə getdi”.
Hacı Səlim 1930-cı ilin dekabnn 15-də, mədrəsədə dərs deyən zaman fars dilində bir beyt söyləyir. Tərcüməsi:
Ömür əgər xoş keçsə, Nuhun ömrü də az olar,
Əgər aclıqla keçsə, yarım nəfəs də çoxdur.
Biz bu neçə gün çətinlikdən zara gəlmişik,
Vay Xizrın halına məhkumdu ölümsüzlüyə.
Sözlər şagirdlərin xoşuna gəldiyindən beyti dəftərlərinə yazan zaman Hacı Səlimin halı pisləşir. Bu xəbər tez şəhərə yayılır. O, Ənzəlidə böyük hörmət sahibi olduğundan şəhərin dörd müxtəlif millətlərin nümayəndəsi olan tanınmış həkimləri özlərini yetirirlər. Dərmanla su vermək istəsələr də, Hacı Səlim oruc olduğundan sudan imtina edərək, elə mədrəsədə rəhmətə gedir və Ənzəli şəhərinin Laləzar qəbristanlığında dəfn edilir.
Hacı Səlim mühacirətdə olarkən Lənkəranda qalan kiçik qardaşı Məşədi Mirzə Səbih daim təzyiqlər altında olur. Buna səbəb onun Hacı Səlimin qardaşı və Cümhuriyyət illərində şəhərin pristavı olması idi. Məşədi Mirzə Səbih bir müddət meşədə gizlənsə də, ailəsini dolandırmaqdan ötrü üzə çıxdıqda daim nəzarətdə qalır, vaxtaşırı müxtəlif “donoslarla” gah bir neçə günlük, gah bir neçə aylıq həbs edilir, iş tapmır, çətinlik çəkir və nəticədə Bakıya köçməyi qərara alır. Lakin burada da rahatlıq tapmır və nəhayət, “milliyətçi baxışlarına və sovet dövləti əleyhinə böhtançı fəaliyyətinə görə 14 noyabr 1937-ci il yenidən həbsə alınmış. Üçlüyün 3 dekabr 1937-ci il tarixli qararı ilə 3 il müddətinə siyasi hüquqlarından məhrum olunmaqla 8 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilmişdir”. Nəticədə o Uzaq Şərqə Amur çayı sahillərinə, “lagerə” sürgün edilir və 1943-cü ildə orada vəfat edir.
Hələ həbs edilməyindən qabaq Bakıda yaşayan zaman Məşədi Mirzə Səbih hansısa yollarla İrandan qardaşının ölüm xəbərini almışdı. Kiçik oğlu Sabirin söylədiyi kimi, “Bir gecə Ağa əmmaməli kişinin (o zaman ona belə bir əmisi olduğunu belə bildirməkdən çəkinirdilər) kiçik fotoşəklini qarşısına qoyaraq ağlayırdı”.
Hacı Mirzə Səlim Axund Axundzadə 1914-ci ildə 42 yaşı olarkən ailə qurur. Həyat yoldaşı Münəvvər xanım Teymurbəy qızı Qulubəyli Cənub bölgəsinin nüfuzlu simalarından biri, Qafqaz canişini tərəfindən təyin edilmiş Şahsevən tayfalarının Elbəyi Allahyar bəyin nəvəsi idi. Onların Aişə (Məsmə) və Cəmilə adlı iki qızı olur. Ataları mühacirət edəndən sonra ailə üzvləri daim təzyiq altında olurlar, çox əziyyət çəkirlər. 1921-ci ildə böyük qızı Aişə, 1923-cü ildə isə ikinci qızı Cəmilə rəhmətə gedir.
Hacı Səlim Ənzəliyə gələndən sonra qaynı Məşədi Ağa bəy bacısı Münvvər xanımı gizli olaraq Lənkərandan Lerik yolu ilə Ərdəbilə keçirir. Lənkərana qayıdan kimi Məşədi Ağa bəy həbs edilərək Sibirə sürgün edilir və orada vəfat edir.
Ənzəlidə Hacı Səlim və Münəvvər xanının iki oğlu olur. 1927-ci ildə İşıq (Roşən), 1930-cu ildə isə atasının ölümünə düz 6 ay qalmış Zahir dünyaya göz açır.
Tufan İshaq oğlu Axundov
HACI MİRZƏ SƏLİM AXUND AXUNDZADƏNİN
XATİRATI
Arkadaş! Yurduma alçaqları uğratma sakın,
Sipər et köksüni, dursun bu hayasızca axın!
Doğacaqdır sənə vəd etdiyi günlər haqqın,
Kim bilir, bəlkə, yarın, bəlkə, yarından da yaxın!
Məhəmməd Akif
Bismillah ər-rəhman ər-rəhim.
Rəbbi yasser vəla toəsser səhhel ələyna befəzlekevə kərəmeke ya rəbbi əqəlli-xaksar Hacı Mirzə Səlim İsmayıl oğlu Lənkərani Axundzadə, Şirvani ul-əsl, Lənkərani ul-müvəllid iyirmi illərdən mütəcaviz olar ki, istərdim öz dirilik halatımı yazıb, mənim zəmanəmdə