Səbahəddin, əlbəttə ki, bütün bu sadaladýqlarýndan da, polislərdən də zəkalý və aðýllýydý. Amma onlar məkrli, zalým, hiyləgər, eyni zamanda da mütəºəkkil idilər. Halbuki Səbahəddinin heç bir təþkilatla baðlýlýðý yox idi. Türkiyə Kommunist Partiyasýnýn çox yaxýn tərəfdarý olsa da, üzvü deyildi. Partiya üzvü olsaydý, bu, həbs olunmasý, ya da qətl edilməsinin qarþýsýný, bəlkə, yenə də almazdý. Lakin o lənətə gəlmiº faºist təxribatýna o qədər də asanlýqla düþməz, bir meºədə o cür asanlýqla öldürülməzdi.
Səbahəddinin saçý vaxtýndan əvvəl aðarmýþdý. Öldürüldüyü vaxt özündən sonra vəfalý bir gənc qadýn və bir qýz qoydu.
Alman dilini çox yaxþý bilirdi. Almaniyada olmuþdu. Bəlkə də bu səbəbdən ilk əsərlərində alman romantizminin təsiri hiss olunur. Ömrünün sonuna qədər böyük alman romantiklərinin heyraný olaraq da qaldý. Fransýzlarý, üstəlik, fransýz realistlərini çox sevərdi. Lakin üzərində fransýz ədbiyyatýnýn böyük təsiri olduðu fikri deyilə bilməzdi. Klassik rus ədəbiyyatý, üstəlik, Qoqol, Tolstoy, Turgenev, Çexov və Qorki ilə tanýþlýðý yalnýz ədəbiyyat deyil, həm də sosial fəaliyyətinə təsir etmiºdi. Sovet yazýçýlarýndan Þoloxovu çox sevər, onun böyük rus klassikləri səviyyəsində olduðunu düºünərdi.
Səbahəddin türk folklorunu, xalq ədəbiyyatýný çox yaxþý bilirdi. Yaxþý da þair idi. Þeirlərində xalq ºeirinin təsirini xüsusi hiss etdirirdi.
Səbahəddin Əli türk ədəbiyyatýnýn ilk inqilabçý-realist hekayəçisi və romançýsýdýr. Türk ədəbiyyatýnda Səbahəddindən xeyli əvvəl naturalist, hətta tənqidi realizm hekayəçi və romançýlarý olmuþdur. Onlarda xüsusilə fransýz naturalizmi və realizminin təsiri hiss olunur.
Amma tənqidi realizmlə sosialist realizmi arasýnda olan və sosialist realizmin mərhələsi hesab edilən reformist, xalq realizminin Türkiyədə ilk hekayəçi və romançýsý Səbahəddin Əlidir.
Türk ədəbiyyatýnda þəhər dükançý və sənətkarlarýnýn, ziyalýlarýn, kənd və kəndlinin həyatýný naturalist, hətta realizm, hətta tənqidi realizm nöqteyi-nəzərindən təsvir edənlərə Səbahəddindən xeyli əvvəl də rast gəlirik. Amma bu məqamda bunu demədən keçə bilmərəm ki, Mahmud Makalýn məºhur “kənd xatirələri”ndən, demək olar ki, əlli il əvvəl Türkiyədə “Balaca paþa” adlý roman nəþr olunmuþdur. Bu romanýn birinci hissəsində haqqýnda bəhs olunan kəndlə əlli il sonra Makalýn təsvir etdiyi kənd arasýnda aclýq, səfalət, cəhalət, uºaq və qadýn istismarý və s. baxýmýndan, demək olar, heç bir fərq yoxdur. Hər iki kitabda naturalizm üstün gəlməklə bərabər, tənqidi realizm ünsürləri də var. Bəli, Türkiyə orta sinfinin, kəndlisinin, yoxsulunun həyatlarýný bizə danýþan ilk yazýçý Səbahəddin Əli deyil. Lakin bunu böyük bir ustalýqla, inqilabi xalqçý, realist bir yanaºma ilə yazan ilk hekayəçimiz, romançýmýz odur.
Ötən dəfə bir ədəbi tənqidçi Ýstanbulda çýxan burjua qəzetlərindən birində türk ədəbiyyatýnda son dövrün romanlarýný araþdýrarkən Səbahəddinin adýnýn çəkilməməsinin mümkün olmadýðýný bildiyi üçün cümhuriyyət dövrünün ən güclü romançýsýnýn Səbahəddin Əli olduðunu qeyd edir. Çünki bunu deməsə, türk ədəbiyyatýnýn son dövr romançýlýðýný inkar etmiþ olar. Eyni qəzetlər Səbahəddinin qətl olunmasý xəbərini, az qala, sevincək yazmýþdýlar. Eyni qəzetlər Səbahəddinin qatilini, az qala, milli qəhrəman kimi təqdim edirdilər.
Səbahəddin türk nəsrində bir məktəbin banisi, əsasýný qoyanýdýr. Səbahəddin ən usta türk yazýçýlarýndan biridir. Onun türk nəsri, xüsusilə də türk hekayəçiliyinə təsiri böyük və müsbətdir. Türk ədəbiyyatýnýn xalqçý demokrat, anti-imperialist, sosialist qolu, bir sözlə, türk ədəbiyyatýnýn qabaqcýl yazýçýlarý öz aralarýnda Səbahəddin Əli kimi bir yazýçýnýn olmasý ilə onun saðlýðýnda da fəxr ediblər, ölümündən sonra da fəxr edirlər, edəcəklər də.
Səbahəddinin “Ýçimizdəki þeytan” romaný haqqýnda kitabýn ön sözündə olduqca ətraflý məlumat verilmiºdir. Mən buna nə isə əlavə etmək istəməzdim. Lakin Səbahəddinin yazdýðý dövrdə və indi Türkiyədə senzura, senzura ºərtləri deyildikdə bunu kitablar, jurnallar, qəzetlər və s. nəºr olunmazdan əvvəl onlarýn hansýsa senzura qurumuna göndərildiyi düºünülməməlidir. Belə bir senzura o vaxt da yox idi, indi də yoxdur. Lakin bundan betər bir senzura var: həbsxana. Yəni kitabýný əvvəlcədən senzuradan keçirtməyə məcbur deyilsən. Amma kitabýn nəþr olunan kimi satýþdan qaldýrýla bilər və sənin həbs olunman mümkündür. Ýþ bununla bitmir. Kitabýnýn hansýsa naþirin, tacirin xoþuna gəlməsi mütləqdir. Onu həbsə düºmək təhlükəsi ilə üz-üzə qoymamaq da vacib ºərtdir. Ya da naºir sənin kitabýndan çox pul qazanacaðýný hesablamalý, xoþuna gəlməsə də, təhlükəli olsa da, kitabýný nəºr etməlidir. Ýstər Səbahəddin, istərsə də dostlarý bax belə bir senzura ºərtləri altýnda çalýþýblar, hələ də çalýþýrlar.
Səbahəddinin bəzi hekayələri rus dilinə tərcümə olunub. “Ýçimizdəki ºeytan” onun rus dilinə tərcümə olunan ilk romanýdýr. Yaxþý olardý ki, Səbahəddinin bütün hekayələri və ən güclü romaný olan “Quyucaqlý Yusif” də rus dilinə tərcümə olunsun. Səbahəddin sað olsaydý, ondan soruþsaydýnýz, sizə belə bir cavab verəcəkdi: “Tolstoyun və Leninin dilinə…” Bunu, sadəcə, söz xatirinə yazmýram. Bir dəfə özü mənə eynilə bu cür dedi: “Xalidə Ədib xanýmý rus dilinə tərcümə ediblər… (Eynəyinin arxasýndan əvvəlcə lað ifadəsi ilə, sonra kədərlə üzümə baxdý.) Görəsən, bir gün məni də tərcümə edərlər? (Bu dəfə eynəyinin arxasýndan sevinclə baxýrdý). Az ºey deyil. Gələcəyin ən böyük dilinə tərcümə olunmaq, yüz milyonlarla insanýn səni oxumasý, xalqýný və səni sevməsi…”
Səbahəddin Əlini Puºkin və Leninin dili sayəsində yalnýz ruslar deyil, çinlilər, bolqarlar, ukraynalýlar, monqollar, macarlar, qýsacasý, yetmiº yeddi millət oxuyur. Birbaºa rus dilində oxuya bilir, öz dilinə tərcümə edir. Maya-kovski və Leninin dili sayəsində yetmiº yeddi millət Səbahəddin Əlinin xalqýný – Türkiyə xalqýný və onun dilini sevir. Çünki Səbahəddin Türkiyə xalqýnýn və türk dilinin ən namuslu, ən vətənpərvər, ən istedadlý övladlarýndan biridir.
41 ÝLLÝK HəYAT TARÝXçəSÝ[6]
1907
* Gümülcinəyə daxil olan Əyridərədə dünyaya gəldi (25 fevral).
* Atasý Bəhriyə alay zabiti Oflu Salehin oðlu piyada kapitaný Cahangirli Səlahəddin, anasý Bandýrmalý Mülazým Məhmət Əlinin qýzý Hüsniyyə.
1914
* Ýstanbulda Üsküdardaký Füyuzati Osmaniyədə ibtidai təhsil almaða baþladý.
* Çanaqqalada Ədrəmitin ibtidai məktəbində oxudu.
1921
*