almaq üçün gecən çəkişmələrdən çox yaxşı xəbərdar idi. O, yaxşı bilirdi ki, onu sürgünə məhkum edənlərdən biri Lütərəlibəy idi. Lütərəli bəy Yermolov üçün casusluq edir, buna görə də yaxşı pul alır. Madam ki, casus var, deməli, cinayətkar da olmalıdır. Yermolov Tiflisdən Quba ma-halının rəisi general Vredaya göstəriş vermişdi ki, Lütərəli bəyi yaxşı qorusun, elə qorusun ki, müsəlmanlar onu öldürməsinlər, çünki müsəlmanlar arasında casus tapmaq çox çətindir. Bu məhkəmə oyunu da Lütərəli bəyin işidi, Hacı Qasımdan Yermolova yalan məlumatları da o yazmışdı, Hacı Qasımı Rusiyanın düşməni kimi qələmə verən də o idi. Çünki Dərbənd camaatı Şeyxülislamı çox sevirdi, onun dedikləri bir qanun idi. Hər yerdə, hər zaman yalnız həqiqəti söylər, dilinə yalan söz gətirməzdi. Hacı Qasım 25
deyəndə ki, ruslar Azərbaycana əmin-amanlıq gətirəcək, camaat buna inanırdı. Deyəndə ki, Ağa Məhəmməd şah isə xalqımızı dəhşətə, aclığa, zülmə məhkum edir, camaatın qəlbində İran şah-larına qarşı qəzəb tufanı qoparırdı.
Siyasət aləmində bu cür şəxslərin yüksəklərə
qalxması və xalq arasında hörmət kəsb etməsi təhlükə doğurmaya bilməz. Bu, xainlərin düşün-cəsi idi və Şeyxülislamı böhtan çirkabına atıb aradan götürmək lazım idi.
Sonralar, Həştərxanda sürgündə olarkən Hacı Qasım bu xəyanətin kökünü oğluna anladacaqdı.
…1759-cu ildə Fətəli xan Dərbənd xanlığını Quba xanlığı ilə birləşdirdi. Bu birləşmə könüllü deyil, silah gücünə başa gəlmişdi. Bu vuruşmalarda Qaraqaytaq hakimi, Fətəli xanın qaynı Əmir Həmzə onun müttəfiqi olmuş, ona kömək etmişdi.
Sonralar Fətəli xanla Əmir Həmzənin arası pozuldu. Əmir Həmzə Fətəli xana qarşı Azərbaycan və Dağıstan bəylərinin ittifaqını təşkil etdi. 1774-cü ilin iyul ayında Xudat yaxınlığındakı Gavduşan düzündəki döyüşlərdə Əmir Həmzə Fətəli xana qalib gəldi. Rusiya imperiyasının Şərq siyasətində Azərbaycanın işğalı ən 26
mühüm nöqtələrdən biri idi. Gələcəkdə Azərbaycanda öz mövqelərini möhkəmləndirmək üçün ruslar, Fətəli xanın köməyinə can atdılar.
1775-ci ildə qardaş qırğınları nəticəsində zəfər çələngi yenə Fətəli xanın başında parladı.
Amma Fətəli xan qalibiyyət çələngini başında çox saxlaya bilmədi.
Hər addımbaşı dəhşət, xəyanət, fitnəkarlıq…
Əmir Həmzə Dərbəndi Qubadan ayırıb özünə
tabe etmək istədi… Bu zaman Fətəli xan Salyanda idi, şəhərin hakimiyyəti arvadı Tuti Bikənin əlində idi. Bundan istifadə edən Əmir Həmzə
fitnəyə əl atdı, bacısı Tuti Bikəyə xəbər göndərdi ki, Gavduşan düzündəki vuruşmalarda Fətəli xan həlak olub… Bir tabut düzəltdirib, qo-şunlarıyla Dərbəndin qapılarına yaxınlaşdı. Tuti Bikə qardaşının hiyləsini başa düşdü, özü Qala qapısından bayıra çıxdı, öz doğma qardaşının qoşunlarına atəş açmaq əmrini verdi…
Bu cəsur qadın Dərbəndi xilas etdi…
Amma Fətəli xanın oğlu Şıxəli xan hakimiyyət başına gələndə fəlakət dumanları Dərbəndin başından çəkilməlidi. Bu həmin Şıxəli xandır ki, Ağa Məhəmməd şahla əlaqə saxlayır, ona qiymətli hədiyyələr göndərir, Dərbəndin qapı-27
larıı onun üzünə açmağa hazır olduğunu bildirirdi. 1796-cı ildə rus qoşunları Dərbəndə
ya-xınlaşanda o, Ağa Məhəmməd şaha xəbər göndərib ondan kömək istəmişdi…
Amma ruslar şəhəri işğal edəndə Şıxəli qılıncı boynundan asılmış vəziyyətdə qraf Zubovun qabağında başını əyib dayanmışdı. Xanın yaxın adamlarından Qədir bəy qrafa yalvarmışdı ki, Şıxəli xanla işi olmasın, onu öldürməsin, cavandır… Vuruşmalarda həlak olmuş minlərlə cavanın qanı isə heç kimin yadına düşmədi…
Fətəli xanın qızı Pəricə xanım qraf Zubovun yanına gəlib qardaşını ölümdən qurtardı…
Fətəli xanın ruslara sədaqəti öz rolunu oynadı və qraf Zubov şöhrət və hökmranlıq çələngini Pəricə xanıma bəxş etdi. Şıxəli xan isə
keşikçilərin sayıqsızlığından istifadə edib həbs-dən qaçdı. Qraf Zubova xəbər göndərdi ki, bacısını xanlıqdan götürüb, Şıxəli xanın xanlığını təsdiq etsin…
Qraf Zubov onun tələbini rədd etdi… Rədd cavabını alan Şıxəli xan qoşun düzəldib rusların əleyhinə hücumlar təşkil etdi. Hakimiyyət üstündə gedən vuruşmalarda min-min cavanın qanı Dərbənd qapılarında töküldü…
28
Dərbəndin başına gələn sonrakı hadisələr gözlənilməz oldu. 1796-cı ildə II Yekaterina öldü, yeni imperator I Pavel rus qoşunlarını Dərbənddən geri çağırdı… Şıxəli xan yenidən hərəkətə gəldi, 1799-cu ildə yenidən ruslardan xahiş etdi ki, onun xanlığını təsdiq etsinlər. 1803-cü ildə o, Dərbəndə sahib oldu. Bu həmin Şıxəli xandır ki, indi mən onun bəlasına düçar olmuşam.
Şıxəli xan çox ədalətsiz, çox kobud adamdı.
Nə edəsən, insan daş deyil ki, yonub düzəldəsən.
Bəzən daşı da yonub qurtarana yaxın bir də görürsən bir parçası qopub düşdü. Deməli, daşın özü qəlp imiş. Amma yonmaq lazımdır. Necə
yonmaq? O, ustanın işidir.
Heyf ki, Şıxəli xan o müdrik Fətəli xanın oğ-ludur. Nə atasına oxşadı, nə bacısına. Fətəli xan çox ağıllı, müdrik adam idi, dərin zəka, ağıl sahibi idi, o heç zaman insanların taleyi ilə oy-namırdı. Sənin baban Hacı Məhəmməd xan da müdrik kişi idi. O, Fətəli xanın siyasətini bəyənirdi, başa düşürdü ki, Azərbaycan xan-lıqları birləşməsə, xalqımız həmişə indiki kimi didərgin olacaq. Bizim böyük bəlamız onda olub ki, hər yerindən duran özünü şah elan edib, şah-lıq 29
iddiasında olub… Sənin əmilərin də Fətəli xanın tərəfdarları olublar. Fətəli xanın arzusu ürəyində qaldı, Azərbaycanı birləşdirməyi başa çatdıra bilmədi… Baban Hacı Məhəmməd xan öldü, əmilərin mənasız vuruşmalarda həlak oldular…
Mən hələ subay idim, baş götürüb vətəndən uzaqlaşdım. Məkkəyə, Mədinəyə üz tutdum, təhsil ardınca getdim, cəhd etdim ki, siyasətə qa-rışmayım… Axırı da bu… bu da mənim gü-nüm…
Nə vətən var, nə ev var, nə ailə… Mənim bütün arzularım puça çıxdı… Deyirdim ki, sənin də
təhsilini başa çatdıraram, səni də Məkkəyə, Qahirəyə göndərərəm, gedib böyük bir üləma olarsan, qoca atanın yerini tutarsan… Ümidimi bir sənə bağlamışam, oğul… Sən dünyaya gələndə çoxlu muştuluq paylamışdım… Böyük peyğəmbərin adını sənə qoymuşdum, Həzrət Əlinin adını da əlavə etdim… Məhəmmədəli…
Fikir