Xatirələr. Nağı bəy Şeyxzamanlı

söhbət ediblər. Bundan sonra "Difai", toplantılarına ara verdi, bütün cəhdlərini ancaq rusların nəyi təqib etdiklərini öyrənməyə yönəltdi. Molla Hadı göz altına alındı. Tədqiqat nəticəsində onun ruslara satıldığı aydınlaşdı. Axtarışlar nəticəsində Molla Hadının soykökü araşdırılsa da, Gəncəyə nə vaxt gəldiyi müəyyən edilə bilmir. Ancaq öyrənilir ki, Molla Hadını hər axşam mülki geyimli bir polis mühafızə edərək evinə qədər müşayiət edir. Mülki paltarlı polis elə gündüzlər də onun arxasınca gəzir.

      "Difai" Molla Hadının da qətlinə fərman verir və bir gün sonra o, qətlə yetirilir. Polislər cənazəsini evinə gətirirlər. Bir gün evində qalır. Mollalardan heç biri cənazə namazını qılıb dəfn etməyə cəsarət etmir. Nəhayət, Molla Musa adlı biri "Difai" firqəsinin üzvü olduğunu ehtimal etdiyi bir tanışına yanaşaraq ona, "Cənazə evdə qaldı, sən icazə ver, gedib cənazə namazını qılıb dəfn etdirim", – deyir. Tanışı isə Molla Musanın üstünə hirslənir: "Mənə nə? Nə üçün məndən soruşursan? Kim sənə nə edəcək ki, get dəfn etdir də". Molla Musa bu cavabı "Difai" firqəsi tərəfındən icazə kimi qəbul edir və Molla Hadını dəfn etdirir.

      Mən burada uzun müddət fəaliyyət göstərmiş "Difai" firqəsinin gördüyü bütün işləri sadalamaq fikrində deyiləm. Beləliklə, çar hökuməti ilə "Difai" nin arasındakı mübarizə 1906-cı ildən 1909-cu ilin ortalarına qədər davam etdi. Xalqımızın da, firqənin də gəldiyi qənaətə görə, artıq rus məmurları hər vasitə ilə özlərini sevdirməyə çalışırdılar.

      Bu illərdə mən də gizli təşkilatda çalışırdım. Toplantılarımızın birində yoldaşlarımızdan biri, "Artıq "Difai" fəaliyyətini dayandırır. Möhürü saxlayacağammı, yoxsa məhv ediləcək", – deyə soruşdu. Mirzə Məhəmməd, "Onu yox etməyəcəyik, o möhür gələcək Azərbaycan muzeyində saxlanılacaq", – dedi. Bununla da möhürün Mirzə Məhəmməddə olduğu aydınlaşdı.

      1909-cu ildə Gəncə şəhərinə Rusiyadan kənd təsərrüfatı mühəndisi olan Kruçkov soyadlı bir rus gəldi. O, bütün ziyalılar ilə görüşür, hər kəslə səmimi yoldaş-lıq edirdi.

      Bir axşam bəzi ziyalı gəncləri ətrafına toplamış Kruçkovu şəhər klubunda gördüm və onlara yaxınlaşdım. O özünü bizlərə belə təqdim etmişdi: "Mən kənd təsərrüfatı mühəndisiyəm, ixtisasımı çoxdan atmışam, indi isə beynəlxalq "Espiranto dili" təşkilatının üzvüyəm. Burada "Espiranto dili" kursu açacağam və gənclərə iki ay içərisində yazmağı, oxumağı, sərbəst danışmağı öyrədəcəyəm. Dünən erməni cəmiyyətindən çox razı qaldım. Siz də kurslara yazılın ki, dərhal dərsə başlayaq", – dedi.

      Beləliklə, maarif idarəsindən icazə alındı. Şəhərin ibtidai məktəblərinin birində dərsə başladıq. Kruçkov bir tərəfdən dərsə davam edir, digər tərəfdən də xalqın bütün təbəqələri ilə dil tapır, təbliğat aparırdı. O, demək olar ki, şəhərdəki bütün cəmiyyətlərlə yaxından əlaqə saxlayırdı.

      Bir gün məndən, "Siz ruscadan türkcəyə tərcümə edə bilirsinizmi?" – deyə soruşdu. Cavabında, "Sizi bir nəfərlə tanış edərəm, kömək edər", – dedim. Onu gimnaziyada türk dili müəllimi olan Mirzə Məhəmmədlə tanış etdim. Onlar bir-biri ilə tezliklə dil tapdılar.

      Kruçkov bir gün mənə inqilabçı sosialist partiyasının uzvü olduğunu söylədi. Aradan iki ay keçdi, ancaq onun dil dərsləri o qədər də müvəffəqiyyət qazana bilmirdi. Bir axşam Mirzə Məhəmmədin xanımı təlaş içində yanıma gəldi: "Başımıza fəlakət gəldi. Rus gizli polisindən gəlib evi alt-üst etdilər, nə qədər sənəd var idisə, götürüb apardılar. Evdə tapılan möhürdən də şübhələndilər, yoxlamaq üçün özləri ilə idarələrinə apardılar".

      Dərhal "Difai" nin möhürünün ələ keçdiyini anladım. Mirzə Məhəmmədin iki kiçik yaşlı oğlu da var idi. Xanıma təsəlli verib oturmağını xahiş etdim. Ancaq qadın oturmayaraq, "Uşaqları evdə tək buraxıb sizə xəbərə qaçdım", – dedi və tələsik getdi.

      Dərhal gizli polisdə katib və tərcüməçi işləyən dostumun yanına getdim. O, məni evin bağçasında qəbul etdi. Mənim qədər kədərli idi. Bir müddət bir-birimizin üzünə baxaraq danışmadıq. Nəhayət, nə edəcəyimizi soruşdum. O isə, "Bir şey edə bilməyəcəyik, möhür bütün millətçilərimizi məhv edəcək", – dedi. "Dostum, bizi bu fəlakətdən qurtarsan, sən qurtara biləcəksən", – söylədim. O isə cavabında, "Mənim əlimdən nə gəlir? Bütün sənədləri möhürlə birlikdə seyfə qoydum.

      Rəis mənə, "Səhər tezdən gəl, kağızları tədqiq et, xüsusilə möhür çox əhəmiyyətlidir", – dedi".

      Ona təklif etdim ki, dram cəmiyyətində saxladığımız inqilabçı sosialist partiyasının möhürünü gətirib onlara verim, səhər "Difai" firqəsinin möhürü ilə dəyişdirsin, o birini isə məhv etsin. Təklifimi qəbul etdi.

      Dərhal möhürü gətirib verdim və sabah axşam görüşməyi qərara aldıq. Səhəri gün öyrəndik ki, bizim Kruçkov da həbs edilib. Axşamı dördgözlə gözləyirdim. Nəhayət, axşam oldu, tərcüməçi dostumla görüşdüm. O, vəziyyəti izah etdi: "İçəri girəndə gördüm ki, soba gurhagur yanır. Tez seyfi açıb möhürü götürdüm, sobaya atdım, yerinə də cibimdəkini qoyub qapısını bağladım. Əllərimi sobada qızdırarkən rəis içəri girdi, mənimlə salamlaşdıqdan sonra, "Tez seyfı aç! Möhür məni bütün gecə narahat edib. Oxu görək nə möhürdür", – dedi. Dərhal seyfi açıb kağızlarla möhürü götürdüm. Mürəkkəbə batırıb kağıza basdım. Yazılar aydın görünürdü. Bir yerdə baxdıq. Rəis möhürün türk dilində olduğunu görüb, "Oxu nə yazılıb", – dedi. Mən möhürün bir sosialist möhürü olduğunu söylədim. Kağızlardan bəziləri türkcəyə tərcümə olunmuşdusa da, bəziləri hələ tamamlanmamış vəziyyətdə idi.

      Tərcüməçi dostumun bu sözlərindən sonra bir ah çəkdim və gözlərimi yumub düşüncəyə daldım. Həm sevinir, həm də kədərlənirdim. Bizə müqəddəs olan "Difai" möhürü – müstəqil Azərbaycan muzeyini zinətləndirəcək möhür – Azəri düşməni, Qarabağ canisi general Kalaşçapovun Tbilisidə, vali müşaviri Kreçkinskinin və polis müdiri Banikovun Gəncədə, erməni Vasilinin və ən nəhayət, Molla Hadının qətl edildiyini xalqa bəyan edən kağızı bəzəyən möhür düşmən sobasında yanırdı. Sən, ey müqəddəs möhür, sobada yanmağınla xalqımızı son dərəcə böyük bir fəlakətdən xilas edirsən…

      Gözlərimi açıb tərcüməçi dostuma baxdım. Bilmirəm sevincdənmi, yoxsa kədərdənmi gözlərim yaşardı. Sonra tərcüməçi dostum sözünə davam edərək bunları dedi: "Biz Kruçkovla Mirzə Məhəmmədi üzləşdirdik".