Bəribaşdan bildirim ki, Səid Faiqin yazıçı kimi güclü potensialı olub. Lakin pafos, yersiz psevdolirika, mövzuların süniliyi, saxtalığı Səid Faiqə potensialını reallışdırmağa, təbiri caizsə, potensialını həyata keçirməyə imkan verməyib. Əgər istiqamət, yol doğrudursa ortabab istedada malik yazıçı belə yaxşı, hətta güclü əsərlər yarada bilər. Əgər istiqamət, yol doğru deyilsə, hətta vəhşi istedad, dərin intellekt belə yazıçını xilas edə bilmir. Səid Faiqin istiqaməti, tutduğu ədəbi yol doğru yol olmayıb və bu da öz nəticəsini göstərərək, fikrimizi qısa və konkret ifdə etsək, bir yazıçı kimi onun evini yıxıb.
Səid Faiq kiçik insanların həyatını yazan hekayə ustası kimi qiymətləndirilir. Olduqca iddialı qiymətləndirmədir. Lakin Səid Faiqin hekayələri bu iddialı qiymətləndirməyə adekvat deyil. Səid Faiq hekayələrində kiçik insanların həyatına zorla məna qatmaq istəyir. Əgər insanların həyatı mənasızdırsa, hekayələrdə, romanlarda onların həyatına zorla məna qatmaq lazım deyil. Mənasız insanların həyatı elə həyatda olduğu kimi hekayələrdə də, romanlarda da mənasız olaraq qalmalıdır.
Səid Faiqin yazdığı təsvirlərdən, dialoqlardan psevdolirika, saxtalıq, sünilik fışqırır. “Bənövşəli vadi” adlı hekayədə Bayram adlı arabaçı belə danışır:
“Yeddi il əvvəl bir səhər evdən çıxdım, düz iyirmi bir yaşındaydım. Fevral ayı idi. Amma bizim tərəflər bahar çağını xatırladırdı. Bənövşələr ətir saçırdı. Mən qucağımda çiçəklər Bəyoğluna çıxdım. Gül bazarında çiçəkləri satdım. On doqquz lirə qazandım. Heç içki içməmişdim, içdim. Üç il qabaq evlənmişdim. Amma bəzəkli, ətirli qadın iyləməmişdim, iylədim. Daha evə qayıtmadım. Sağdırmı, yoxsa ölüdürmü evdəkilər, bilmirəm. Heç birinə heç yerdə rast gəlmədim. Qoca atam vardı. Bir anam, yoldaşım, iki uşağım. Uşağımın biri yaş yarımlıq, o biri doqquz aylıq idi…”.
Allah xətrinə, hansı arabaçı belə danışır? Bu adam arabaçıdır, yoxsa Ankara Radiosunun ədəbi-bədii verilişlər redaksiyasının redaktoru? Burada arabaçı danışmayıb, arabaçının yerinə müəllif özü danışıb və üstəlik də çox pis danışıb. Səid Faiqin hekayələri belə süni, saxta dialoqlarla doludur. O, bir yazıçı kimi kiçik insanların dünyasına ümumiyyətlə girə bilməyib. Səid Faiqin kiçik insanların həyatından hekayələr yazması, bizim ultraqlamurkaların kəndlərə gedib eşşəklə, qoyunla, keçiylə, qoca arvad və qoca kişilərlə şəkillər çəkdirməsinə bənzəyir. Guya bu ultraqlamurkalar üçün kəndlə şəhərin heç bir fərqi yoxdur, guya lazım gələndə onlar kənd həyatından da həzz almağı bacarırlar və guya onlar insanlar, canlılar arasında heç bir ayrı seçkiliyə yol vermirlər. Ətiniz tökülsün!
Oxuduğum qırx üç hekayənin arasında “Mən nə iş gördüm?” adlı hekayə nisbətən digər hekayələrdən yaxşı mənada seçilirdi. Çünki “Mən nə iş gördüm?” hekayəsində azdan-çoxdan səmimiyyət vardı. Səid Faiqin əksər hekayələri, hekayə yox, düzünü söyləsəm adicə ovqat yazıları idi. 2000- ci illərin əvvəllərinə qədər belə ovqat yazıları yazan müəlliflər Azərbaycan mətbuatında dəstə halında o tərəfə, bu tərəfə gedirdilər. Hansı qəzeti açırdınsa orda mütləq bir ovqat yazısı görürdün.
Səid Faiqin hekayələrini oxuyarkən onun çox tənha, narahat, gərgin, kədərli adam olduğu açıq-aşkar hiss edilir. Amma Səid Faiq tənhalığını, narahatlığını, gərginliyini öz yaradıcılıq mətbəxindən keçirərək peşəkar yazıçı kimi hekayələrində əritməyi, yaymağı bacarmayıb. Az əvvəl qeyd etdiyimiz kimi istiqamətin doğru olmaması, pafos, psevdolirika onun keçirdiyi ağır hisslərin hekayələrdə bədii həllini tapmasına maneələr yaradıb. Loru dildə desək, Səid Faiqin başı yaxşı baş olsa da, o bu başı, təəssüf ki, qarpıza sərf edib.
Açığı, belə qeyri-peşəkar, naşı hekayələr yazan adamın Türkiyədə hekayə ustası kimi qiymətləndirilməsinə, hekayə ustası kimi tanınmasına xeyli təəccübləndim. Hə, bilirəm, indi özünü ağıllı hesab edən birisi, zövqlər müzakirə olunmur sözünü əldə bayraq edərək, mübahisəyə girişməyə çalışacaq. Digər yazılarda qeyd etmişik, yeri və təbi gəlib bir daha qeyd edək: zövqlər müzakirə olunmur sözü mübahisə edən tərəflərdən hər ikisi həqiqi sənətə, həqiqi sənətkara istinad etdikdə aktual sayıla bilər. Məsələn, tutalım mən deyirəm ki, Türkiyə ədəbiyyatında ən güclü yazıçı Səbahəttin Əlidir. Qarşı tərəf isə deyir ki, yox, sən səhv düşünürsən, sən səhvsən, Türkiyə ədəbiyyatında ən güclü yazıçı Yaşar Kamaldır. Belə olduğu halda zövqlər müzakirə olunmur sözü yerinə oturur. Çünki hər iki tərəf həqiqi sənətkara istinad edir.
Amma mən Türkiyə ədəbiyyatında ən güclü yazıçı Sabahəttdin Əlidir dediyim halda, qarşı tərəf buna etirazını bildirsə və Türkiyə ədəbiyyatında ən güclü yazıçının Əhməd Həmdi Tanpınarın, Oğuz Atayın, Yusif Atılqanın olduğunu iddia etsə, zövqlər müzakirə olunmur sözü yerinə oturmayacaq, avtomatik aktuallığını itirəcək. Çünki, Əhməd Həmdi Tanpınarın, Oğuz Atayın, Yusif Atılqanın, Sadiq Hidayətin ədəbiyyata dəxli yoxdu. Sonuncu İran yazıçısıdır. Sadəcə çox uyğun gəldiyinə görə onu da bu saxtakar, surroqat yazıçılar dəstəsinə qoşmağı özümə borc bildim. Sadiq Hidayətə İranın Kafkası deyirlər. Təkcə İranın Kafkası sözü adamın ürəyini bulandırmağa bəs edir. Əhməd Həmdi Tanpınar, Oğuz Atay, Yusif Atılqan, Sadiq Hidayət kimi saxta, surroqat yazıçılar ədəbiyyat haqqında dərin anlayışı, ədəbiyyat haqqında özünün şəxsi fikirləri olmayan, sağ əllə sol qulağı qaşımağı həyat tərzinə çevirən, ciddi, həqiqi ədəbiyyatı sağ əllə sol qulağı qaşımaq kimi başa düşən adamların sevimli yazıçısı ola bilər…
Xülaseyi-kəlam, Səid Faiq çox şişirdilmiş bir yazıçıdır. Səid Faiqə bir yazıçı kimi on ballıq sistemlə iki, ən uzağı üç bal vermək olar.
HƏM DƏ “YUXU MƏLƏKLƏRI” HAQQINDA
“Qanun” nəşriyyatında nəşr olunan “Yuxu mələkləri” kitabının arxa qapağındakı mətni oxuyaq: “Azərbaycan ədəbi dairələrində bəzən türkiyəli həmkarlarımızın hekayə janrında elə bir uğur qazana bilmədikləri haqda fikirlər dolaşır. Bu, Türkiyə ədəbiyyatına, xüsusən hekayə janrında yazılan əsərlərə bələd olmamaqdan irəli gəlir və bu mənada sizə təqdim olunan modern hekayələr kitabı dedikərimə nümunədir.
Hekayələr toplusunda zaman və məkan ölçüləri gözlənilmədən, müxtəlif dövrlərdə reallıqda baş verənlər altşüurda əks olunaraq hüdudsuz yazıçı təxəyyülünün süzgəcindən keçir və modern yazı tərziylə oxuculara çatdırılır”.
Bu ifrat pafoslu və çox iddialı mətnin üstündə bir adam şəkili var. Şəkildə saçları ağarmış bir kişi yumruğunu çənəsinə, yaxud çənəsini yumuruğuna dirəmiş vəziyyətdə dayanıb. İlk baxışdan ciddi, ağıllı, mərifətli, qanacaqlı adama oxşayır. Amma yazdığı hekayələr… Yazdığı hekayələr sadəçə rüsvayçılıq və biabırçılıqdır. Bir yeniyetmə o